Translate

15 Ekim 2023 Pazar

The Mass Migration of Jews from Palestine to Andalus and the Life of the Jews in Andalus

 Filistin'den Endülüs'e Kitlesel Yahudi Göçü ve Yahudilerin Endülüs'teki Yaşantıları 

Gürkan BİÇEN, Hüseyin Erkan BEDİRHANOĞLU

Atıf: Biçen, G, Bedirhanoğlu, H. E. (2022). The Mass Migration of Jews from Palestine to Andalus and the Life of the Jews in Andalus. İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, Göç ve Mültecilik Özel Sayısı, ss. 107- 121

ABSTRACT

The mythical history of the Jewish people made them a nation separated from the homeland, and turned the ideal of returning there into a tribal and religious rule. However, despite such longing, it cannot be said the Jews refuse to adapt to the countries they reside. Under favourable conditions, Jews were also concerned about integrating into the society. They took part in the social and political structures, prominently and unvisibly. Andalus is a region where Jews settled following the Roman exile. Although Jewish activity was encountered during Christian rule, the main period when they became visible and contributed to the society was the Muslim centuries. During this period, Jews were influential in social, cultural and economic terms and partly in political life. As a bridge between Christian Europe and Muslim Andalus, Jews contributed to the construction of modern Europe. Yet, the omission of this part of Jewish history prevents complete explanation of the construction process of Europe. This study aims to examine the Jewish immigration to Andalus, their experiences there, and their contributions to both societies. This article mainly employs the Jewish sources. In conclusion, it predicts that the Muslim-Jewish coexistence experienced in Andalus could be an example for today.

Keywords History, Jews, Immigration, Palestine, Andalus

ÖZ

Yahudi halkının efsanevi tarihi onları ana vatandan koparılan ve oraya dönebilme ülküsünü kavmi ve dini bir kaideye dönüştüren bir ulus kılmıştır. Ne var ki böylesi bir özleme rağmen Yahudilerin bulundukları ülkelere adapte olmayı istemedikleri de söylenemez. Uygun şartlar altında Yahudiler, içinde bulundukları topluma entegre olabilmenin de kaygısını taşımışlardır. Bu anlamıyla onları sosyal ve siyasal yapının içinde kimi zaman belirgin kimi zamansa perdeler arkasında görmek mümkündür. Endülüs, Roma sürgününü takiben Yahudilerin yerleştikleri bölgelerden biridir. Endülüs'ün Hıristiyanların idaresinde olduğu dönemde de Yahudi etkinliğine rastlansa da onların görünür hale geldikleri ve topluma katkı sundukları asıl dönem Endülüs'ün Müslümanların idaresi altında bulunduğu yüzyıllardır. Bu dönemde Yahudiler sosyal, kültürel ve ekonomik açıdan etkili olmuş ve kısmen siyasi hayatta da varlık göstermiştir. Yahudilerin Hıristiyan Avrupa ile Müslüman Endülüs arasında köprü olması modern Avrupa'nın inşasına katkı sağlamıştır. Buna rağmen Yahudi tarihinin bu bölümü gözden uzak tutulmaktadır. Bu ise bir yönüyle, Avrupa'nın inşa sürecinin de tam olarak açıklanamaması demektir. Bu çalışma Filistin'den Endülüs'e olan Yahudi göçünü ve onların yaşantılarını ve her iki topluma olan katkılarını incelemeyi amaçlamaktadır. Makalede ağırlıklı olarak Yahudilerin kendi kaynaklarına yer verilmiştir. Çalışma neticesinde Endülüs'te tecrübe edilen Müslüman-Yahudi birlikteliğinin günümüz için de bir örnek olabileceği öngörülmüştür. 

Anahtar Kelimeler Tarih, Yahudi, Göç, Filistin, Endülüs

DOI: https://doi.org/10.33709/ictimaiyat.1072083. E-ISSN 2602-3377. © 2017-2022 TÜBİTAK ULAKBİM DergiPark ev sahipliğinde.

1. Introduction 

There is no strong information about the history of the Hebrews, the ethnic origin of the Jews, who are considered to be among the Semitic peoples in Western Asia, before they settled in Palestine, the "land where milk and honey flow" (Durant, 1935: 299-302). What is known is that they were also in the great Aramean immigration wave and were left without land. Some sources associate them with the Habiru who were bandits or even trying to take over cities (Graudy, 2011: 72-73). Jews, on the other hand, attribute their ethnic origin to Abraham, a person who lived about 4,000 years ago and is believed to have arrived in Palestine around 2200 BC (Blech, 2003: 35; Durant, 1935: 300-301). This journey of Abraham is thought to have a sanctifying effect on the whole Jewish history beyond a simple walk. (Ballı and Gökçe 2021: 60). According to the Torah, Abraham's son Isaac, a Mesopotamian immigrant from the lineage of Noah's son Shem (Learsi, 1966: 3; Yaşaroğlu, 2013: 16), and then Jacob, were considered the ancestors of the Hebrew people (Gürkan, 2014: 15; Ballı and Gökçe 2021: 62). Even if this is the case, despite their alliances with the Arabs against their enemies, the Jews who succeeded in settling in Palestine were suppressed, divided, and dispersed by the Assyrians, Babylonians, Persians, Macedonians, and Romans from 750 BC (Goiten, 2011: 21-22). The powers that seized the Jewish lands scattered them in many parts of Asia, Asia Minor, Africa and Europe. One of the regions where Jews settled with these exiles is the Iberian Peninsula. According to Baer, regardless of wherever it is, the settlement story of the Jewish diasporas is based on legends, not proven historical information (Baer, 1978: 13). The Jewish presence in Andalusia is not free from this uncertainty. There are those who attribute the arrival of Jews calling themselves Sephardi/Sefardim and emphasizing that they came from one of the tribes of Judah in Andalusia to the Muslim Arab conquests as well as there are those who take this date back to a much earlier period, to the destruction of the Temple by Rome and even earlier, to the destruction of the First Temple. After all, it is known that Rome implemented an exile policy towards Jews in the 400s (Baer, 1978: 15-17). In some Islamic sources, it is stated that King Ispan, together with Nebuchadnezzar, King of Babylon, captured Jerusalem in 586 BC. and returned to his country with 100 thousand Jewish captives (İlhan, 2006: 24). 

Apart from the various narratives about the settlement of the peninsula, it is possible to analyze the history of the Jews in the Iberian Peninsula in three main sections: the first is the period before the conquest of the peninsula by the Muslim Arabs, the second is the period under Muslim rule, and the final one is the period when the peninsula was recaptured by the Christians and continues until today. In each of these periods, Jews lived under the domination of other tribes and powers, depending on different opportunities and statuses. The fact that Jews represent a numerical minority has been both a disadvantage and a source of advantage. While the Jews could not take action based on their own power due to their small numbers, they have gained an advantageous position in their relations with the dominant peoples who were numerically dominant but uneducated, because the Jews were educated and organized not only in the peninsula but also in overseas countries. Thus, they were accepted as both an excluded and a desirable element. 

With this study, we aim to examine the existence of Jews in Andalusia under Muslim Arab rule, to determine their position in social life and their possible effects on both Andalusia and European history. In order to achieve this aim, the main sources of Jewish history and the studies on this subject will be evaluated, and the subject will be discussed without suffocating in details, and without neglecting the people, places and events that will shed light on the issue as much as possible. In this study, first of all, Jewish immigration/ exile to the Iberian Peninsula will be examined, then the situation of the Jews before the Muslim Arabs will be discussed briefly, and then the position of the Jewish presence together with the Muslims in the geography and period called also as Andalusia will be investigated. In this respect, the expression "Andalusia" in the study will not refer to the Iberian Peninsula or Spain, but to the geography and time period in the region under the domination of the Muslim Arabs. 

2. Literature 

In the study, firstly, Jewish sources who examined the period in question were used. Secondly, the sources that include the Jews in Andalusia in this context were used. Apart from this, doctoral theses were also included in the study. Since the subject concerns many different disciplines, the referenced sources are spread over different fields. All these sources have been dealt with in the integrity of the subject, and this period of Jewish history has been tried to be conveyed. 

3. Methods

In this study, qualitative research method was applied. All the resources reached on the research subject have been evaluated objectively. The results indicated by the obtained findings are clearly shown. 

4. Jewish Migration from Palestine to the Iberian Peninsula 

The lands south of the Levant, which is used to denote Syria, Lebanon, Israel and the Palestinian territories today, are referred to as Palestine, derived from a Jewish adjective. The word Palestine was first used as a name for a geographical region in the middle of the fifth century BC (Abraham - Gibson, 2007: 581). According to a theory put forward to explain the settlement of Jews in this region, the landless Habiru attacked and captured the cities in the region, and the Israelites acted with them. Another explanation from a religious point of view is that Judaism began when Moses took twelve tribes descended from the twelve sons of Jacob, whose other name was Israel, from Egypt to Sinai, and received the Torah from God there, and subsequently Jews settled in the region during the Joshua period (Learsi, 1966: 19- 40; Gürkan, 2014: 15; Yaşaroğlu, 2013: 16). In this narrative, God freed the people of Israel from slavery and gave the land of Canaan to them, thus for the first time in history a monotheistic belief appeared as the motor power of the social liberation movement (Garaudy, 2011: 63-64). In the 1000s BC., David managed to unite the Jews who settled in the region, and he built a state with Jerusalem as its capital (Learsi, 1966: 54-55; Ballı and Gökçe 2021: 68). The most glorious time of the kingdom was when David's son Solomon built the Temple in Jerusalem (Learsi, 1966: 63-64; Gürkan, 2014: 21; Mansoor, 1991: 3-7). On the other hand, recent archaeological research reveals that the statement in the Bible that the borders of Solomon's country reached "over the Euphrates to Egypt" is an exaggeration and is a design/imagination/image produced later (Abramsky - Sperling, 2007: 755; Malamat, 1985: 164). 

After Solomon, in 931 BC., the kingdom was divided into Israel to the north and Judah to the south. It is thought that this division is due to the socio-cultural difference between the northerners living in the plains and cities and the southerners living in the mountains (Learsi, 1966: 66; Garaudy, 2011: 83). The northern kingdom of Israel is invaded by the Assyrians and its people are exiled (Gürkan, 2014: 21). There are those who argue that the destruction of the Temple, which is an important moment in Jewish history, was not considered significant in world history, and that it was not included in the inscriptions of the Babylonian king, but that this was a loss of the promise in the Torah for the Jews (Garaudy, 2011: 94). The Jews attribute both this exile and the subsequent Babylonian and Roman exiles to their lack of loyalty to their covenant with God. According to the Jews, there are two aspects of divine command that regulate the relations both between God and the Jews and between the Jews and other people. While God quickly forgives injustice done to Him, He does not easily forgive injustice done to people (Blech, 2003: 67-70). As a matter of fact, while the Babylonian Exile, which is believed to be a punishment for idolatry, lasted for about 70 years until the Persian king Cyrus the Great ruled the region and allowed the Jews to return, (Learsi, 1966: 108), the Roman Exile, which is thought to have been caused by injustice, still continues (Grayzel, 1968: 269; Gürkan, 2014: 24). In any case, it is a fact that the Jewish country has been invaded by the powerful states surrounding them and the Jews have been exiled all over the world. One of the regions of exile is the Iberian Peninsula, where Jews have lived for nearly 1200 years, longer than anywhere else in the world, including Palestine (Roth, 2002: 9). 

In the explanations about the existence of Jews in the Iberian Peninsula, it is possible to find traces of both the exiles and regardless of these exiles, of the fact that the region has attractive opportunities in terms of climate, transportation, commercial development, and its resemblance to Palestine (Da Costa, 1850: 209). In addition to the ancient families in the region who call themselves Sephardim and attribute themselves to David's lineage, there are also families who say that their ancestors came here after being captured by the Spanish after the destruction of the First Temple (Durant, 1950: 370). There are also those who state that the Jews in the Iberian Peninsula are members of the tribes of Yehuda and Benjamin, who were taken captive by Spaniards and Pyrrhus, who acted together with Nebuchadnezzar, King of Babylon, in the capture of Jerusalem (De Castro, 1851: 4-5). However, Some Jewish studies associate their arrival in Spain with civil strife during the Rule of Judges (1125-1025 BC.) and wars between the kingdoms of Israel and Judah, but these statements have no meaning other than their mythological character due to the lack of any evidence to support these statements (Learsi, 1966: 243-244; İlhan, 2006: 28). There are also those who date the Jewish presence in the Iberian Peninsula to ancient times through the Jews who were sent to assist and serve the Semitic Phoenicians who had made Spain their commercial colony (Grayzel, 1968: 266). According to another view conveyed by Ziya Pasha, a significant part of the Jews in Spain came from the Roman period. Roman Emperor Hadrian suppressed the Bar Kokhba revolt of the Jews in Palestine in 135 AD., and deported 50 thousand Jewish families to Spain (Ziya Paşa, 1888: 497; Da Costa, 1850: 94). Another explanation for this exile is that the Jews who lost the war were first brought to Rome and then some of them went to Spain via Sicily (Grayzel, 1968: 266). According to Mansoor, the first Jewish settlements in Spain consisted of those sent by Rome in the 300s (Mansoor, 1991: 173). It is also known that Rome implemented the policy of massacre and exile against the Jews in the 5th century (Baer, 1978: 15-17: Durant, 1950: 347). However, the accounts pointing to pre-Titus period are also suspicious because it is said that there is no evidence confirming the existence of Jews in the Iberian Peninsula before or during the time of Jesus' invitation (De Castro, 1851: 20-21). Another part of the exiles to the Iberian Peninsula is from Eastern Europe, that is, of Caspian origin. They have closer ties to the Hun and Hungarian tribes rather than the descendants of Abraham, Isaac, and Jacob (İlhan, 2006: 28). 

We do not have clear information about the number of Jews. There are different opinions on this matter. While the Bible, which describes the beginning of Judaism, states that there are 70 people from Jacob's family who migrated to Egypt, it indicates that the number of men who came out of Egypt with Moses 430 years later was 600 thousand (DellaPergola, 2001: 3; Learsi, 1966: 19; Ballı and Gökçe 2021: 66-67). It is mentioned that the number of Jews was around 3 million shortly before the Roman destruction and exile following the uprising between 66 and 70 AD (Learsi, 1966: 166). Jewish sources claim that the number of Jews killed in Jerusalem alone during this uprising was 1,100,000. It is said that 580,000 Jews were killed in the Bar Kokhba uprising that started 65 years later (Da Costa, 1850: 82, 94; Adams, 188: 44). Even though there are those who claim that the Jewish population was eight million during the Roman Empire and that most of them were assimilated by converting to other pagan religions (Roth, 2002: 7), these numbers must be exaggerated. Adams states that the total number of Jews in the Spanish cities of Leon, Castile and Murcia at the end of the 13th century was estimated at 2 million (Adams, 1887: 176). Nevertheless, the analyzes made on the travel book of the Jewish traveller Benjamin of Tudela reveal that the Jewish population known in the world in the 12th century might have been between 974,000 and 1,200,000. Maximum 18% of this population lived in Europe and North Africa (DellaPergola, 2001: 8). According to Jacques Attali, around two million Jews were living in the world at the end of the 15th century, and particularly in Andalusia, the number was about three hundred thousand (Attali, 1999: 40). The number of Jews in Andalusia is thought to constitute only half a percent of the total population (Stillman, 1979: 54). 

During the spread of Islam in North Africa, Jewish communities living in harmony with Muslims are seen both in pre-existing central places and in places which gained importance with the arrival of Muslims as well as in newly established settlements (Learsi, 1966: 243-244). It is thought that the Jewish population in the region was less than 1% of the total population at the time of the Muslim conquest of the Iberian Peninsula, where they had previously inhabited, because it was attractive for Jews, this rate was around 6-10% in cities, and may be between 15 and 20% in some important cities. (İlhan, 2006: 176). Regardless of the differences between the numbers and the explanations for why this might be like this, the Iberian Peninsula received Jewish immigrations during the periods of stability; on the other hand, the Jews left the region or were exiled during the periods of destabilization. In the Geniza documents, the expressions of ‘young from Andalusia,’ ‘orphan from Andalusia’ or ‘man from Andalusia’ in the aid charts distributed by the Jewish community in Fustat, indicate that some of the Jews went to the Near East and Egypt (İlhan, 2006: 181-182). 

5. The Life of the Jews in the Iberian Peninsula before the Islamic Rule 

Before the advance of the Muslim Arabs in the Iberian Peninsula by crossing Gibraltar with the Berbers, the Jews were an active people of the region due to their connections with different parts of the world and their education. In the period when the Jews began to settle in the region, the local peoples were still living a pagan life and were living with simple agriculture and animal husbandry activities. It is seen that the first Jewish immigrants were, like the locals, engaged in agriculture, bought land, turned to olives, olive oil, wine and similar products with high commercial value, and the Jews who settled in the cities were engaged in trade and carried out jobs that required professional knowledge and skills (Grayzel, 1968; Da Costa, 1850: 163-164). In this period, the overseas connections of the Jews also enabled them to take part in a large commercial network with numerous ships circulating the Mediterranean ports (Learsi, 1966: 244). This is a network that covers not only the trade of goods but also of the enslaved who were gathered from many places, especially from the Slavic region. Since possessing slaves and the slave trade were vital for the maintenance of land-based works, this situation had both economic and demographic consequences (Grayzel, 1968: 277, 280). Even though the Iberian Peninsula was invaded first by the Vandals and then by the Visigoths in the early fifth century, these two peoples did not mistreat the Jews. On the one hand, the Jews took a considerable place in the administration structure due to their qualifications; on the other hand, Jewish military units help the Visigoths to protect the country against the Franks. Jews continue to keep their property and businesses under Visigoth rule (Grayzel, 1968: 272). They are free to practice their civil law and to worship (Grayzel, 1968: 270). Marriages between pagans and Jews is allowed, and the Jewish population in the region increase because a pagan woman becomes Jewish when she marries a Jewish man, and when a Jewish woman marries a pagan man, she raises her children as Jewish (Grayzel, 1968: 267). However, this positive period, which lasted about two hundred years, changed when the Visigoth king Reccared I converted to the Catholic faith. Thus, the anti-Jewish campaigns seen in other parts of Christian Europe also begin in the Iberian Peninsula (Durant, 1950: 349; De Castro, 1851: 25). The basis of this attitude is that the Christian clergy considered the Jews as the murderer of Jesus, and they regarded that the Jews take interest and engage in the slave trade as evil. The Christian clergy's advocacy of oppressing the Jews is also reflected in the social status and daily life of the Jews in the Iberian Peninsula. In the course of time, as the Church began to consolidate, everything turned against the Jews, and over time, Jews were prohibited from serving in public services, marrying Christians, converting others, whether free or slave, to the Jewish religion, and keeping Christian slaves. Moreover, in this process, it is seen that Jews were enslaved from time to time, paid princes and nobles to save their lives, and were often subjected to collective punishment due to the alleged or actual misdemeanours of the members of the community (Da Costa, 1850: 218-220; Yaşaroğlu, 2013: 36; Demirci, 2005: 42; İlhan, 2006: 124). After a while, they are compelled to make a choice between converting to Christianity and leaving the country. Jewish children are separated from their families and given to monasteries to be raised as Christians. The properties of those who did not convert to Christianity were confiscated, while those who remained Jewish secretly were followed closely (Grayzel, 1968: 272-273; Attali, 1999: 41). When the Visigoths' anti-Jewish campaign, which lasted nearly a century, reached its peak, Muslim Arabs and Berbers, who had become a prominent force in North Africa, set foot on the peninsula with a force of 12,000 men under the command of Tariq bin Ziyad. The battle that took place in July 711 brought the end of Visigoth domination. 

6. Socio-Cultural Life of the Jewish Community in Andalusia 

It is a matter of debate whether the Jewish community wholeheartedly welcomed the Muslim conquerors who came to the region that will soon be known as Andalusia, and whether they helped them in the conquest process. It is said that Jews were among those who invited Tariq b. Ziyad, a Muslim Berber, and that they provided Muslims with detailed information about the situation in the region (Chejne, 1974: 116; De Castro, 1851: 41-42; Da Costa, 1850: 220). However, no information confirming this issue comes from any other Jewish, Western, nor Arab sources (İlhan, 2006: 66). In any case, it is certain that many Jews returned to their homes, which they had to leave under Christian oppression, with the Muslim domination of the region (Durant, 1950: 371). In this period when the oppression ended, the Jews began to live according to the laws of Moses and freely built their synagogues where they were. Moreover, unlike today's Europeans' description of Andalusia as “dark and barbaric,” a poet portrays it as a country where he lives in safety along with everyone “drinking their own wine and resting under the fig tree.” Of course, in the contrast in this depiction, there is the fact that Christians have lost their position as rulers, and that Jews have obtained the status of a protected community instead of their previous status as a community which had been subjected to discrimination (Menocal, 2002: 10, 85-86; De Castro, 1851: 54; İlhan, 2006: 175). 

It is acknowledged that their encounters with Islam in general, and the Andalusian experience in particular, have radically changed Jewish history (Mansoor, 1991: 179). Jews who share this opinion recall the years they spent in Andalusia between 900 and 1200 by saying, "Our Spanish-Jewish-Muslim golden years enriched our Spanish-Jewish heritage and the whole of our Jewish history (Nahman, 1990). They describe this period as the "Golden Age", in which they believe that they have performed important services and gained gains both for themselves and for other people (Mansoor, 1991: 183; Ballı and Gökçe 2021: 71). There are also those who accept this period following 500 years after 711 (Finkelstein, 1989: 13). It is seen that the policy of converting the Jews to Islam was not based on oppression in the period, when the Jews, who left their lands under the pressure of the Visigoths and immigrated to North Africa, returned to the country after the Muslims dominated the region (Nahman, 1990, Grayzel, 1968: 290-292; Da Costa, 1850: 207). The basis of this is the warning of Muhammad not to interfere in the religious life of the Jews and not to disturb them in any way (Farukî - Farukî, 2014: 243). Furthermore, there was a difference between the opinion of the Jews about the Muslims and the pagans. Accordingly, Jews commonly used the word "Ger," meaning "strange", "traveler", "wandering", or "stranger", to describe a non-Jew, and if that foreigner lived in the Jewish community and accepted Noah's laws, they employed the word “Gertoshav” to refer to him, and if he was a pagan rejecting Noah's laws, then he was called as “akkum.” They believed that an honest Gertoshav, whose qualifications and rules were specifically mentioned in the Talmud, would find a good place in the afterlife. Gentiles were referred to as "Goy.” The rules that make a person Gertoshav, and that every person essentially should follow express the seven basic principles: "to avoid idolatry, blasphemy, adultery, especially adultery between relatives, to establish justice institutions that will ensure justice, and to be fair and honest in all relations, not to spill blood, not to steal, and not to pluck and eat meat from live animals.” In accordance with this, people were classified as Jews and Noahites, and pagans. In Jewish tradition, Christians and Muslims were generally counted among the Noahites, and could enjoy the rights of a convert as a Gertoshav, or semi-converted. In fact, according to the rabbis (Jewish clergy), Christianity and Islam were the illegitimate children of Judaism. From this point of view, Jews living in Arab lands thought that Arabs were not pagans, and that they believed in and worshiped only one God (Göçmen, 2010: xı-xııı, 8-9). In the case of Sephardic Jews, it was seen that they were similar to Muslims in many respects, because the Talmud was not just a book of worship and prayer, and in this respect, it resembled the Qur'an, which regulates all aspects of life (Durant, 1950: 360-364; Da Costa, 1850: 138-139; Göçmen, 2010: 7). On the other hand, what was lacking in Judaism was an experience of religious pluralism that could set a precedent in a state they dominated. In other words, in countries where Jews were a minority, they made sense in the name of religious pluralism. So was Andalusia (Demirci, 2005: Önsöz). 

Even though the Jews settled in almost every town of Andalusia under the Muslim rule, they mostly lived in important cities such as Cordoba, Tuleytula, Beyyâne, Talabira, Medinet elFerec / Vadi el-Hicara and Madrid (İlhan, 2006: 204). In these cities, Jews generally resided within the walls, in the area where the ruler and headquarters of the city were located, but in separate neighborhoods. At that time, this was natural, and Muslims did not ascribe evil to their neighbours in the Jewish quarter. Thus, the Jews were kept away from being ghettoized and they were considered as the main component of the city (Cohen, 2013: 197-198). Moreover, there were Jews who settled among the Muslims. The jurists allowed Jews and Christians to live among Muslims both because they thought that Muslims could set a good example for their non-Muslim neighbours and display the beauties of Islam, and because Islamic law never gave the sultan a right to treat non-Muslims as just commodities (Cohen, 2013: 95; İlhan, 2006: 61, 203-204). Therefore, the Muslims had a strong relationship with the Jews and Christians in the city centers, and the parties respected each other. Furthermore, an environment of dialogue emerged on the basis of knowing each other and respecting rights (Roth. 2002: 9). Debate assemblies in which Muslims, Jews and Christians took part had become commonplace, and the members of these three religions in Andalusia had built a prosperous and tolerant urban civilization that could compete with Baghdad (Attali, 1999: 36; İlhan, 2006: 168). Although the marriages between religions and ethnic identities mainly served to increase the number of Muslims in this civilization, which was known as the "adornment of the world" and based on integration and tolerance rather than assimilation, it served to bring the elements that make up the Andalusian society closer (Menocal, 2002: 28, 33, 41, 67, 86-87; Stillman, 1979: 53). 

It is known that in Andalusia under the rule of Muslims by 11th century, the majority of Jews lived in rented houses and the homeowners were still few in number (Ashtor, 1984: 59, 123- 124). Most of these houses are single-story, but there are also multi-story buildings where poor families live together (Ashtor, 1984: 66). Contrary to Christian cities, business and residence areas are located in different regions in Muslim cities. While in the Christian areas there is a workplace on the ground and the owner's house on it, Muslims have separated their private life from business life (Ashtor, 1984: 62). In these neighbourhoods, there is a settlement order that centers the synagogue. Near the synagogue, there are baths and other socio-cultural structures. In this respect, it is seen that the Muslim and Jewish traditions are very similar. Moreover, there were religious and cultural rules that made Muslims and Jews more similar to each other than Christians. First of all, the family laws of Muslims and Jews, who had a familycentered society model, were similar. In the family where the father had an active role, celibacy was considered strange, while polygamy was allowed with early marriage. In both societies, engagement and marriage phases functioned similarly. In terms of the rules of daily life, both communities had close beliefs. These included not eating carrion and similar things that are not kosher (halal), not drinking wine, observing the rules of daily and weekly body cleaning, and circumcision of boys. In places of worship, women were placed in separate places from or behind men (Durant, 1950: 379-381; Ashtor, 1984: 65). 

In fact, the Jews, who were considered agricultural people and learned trade from the Babylonians during the Babylonian exile (Mansoor, 1991: 18), turned into a merchant nation over time, and, thanks to their connection with Islam, in Andalusia which was a part of the Mediterranean trade network, they begun to dominate a considerable amount of international trade through an agency network that embraced the major centers of Europe (Goody, 2012: 91- 130; Goiten, 2011: 141; Durant, 1950: 376). In addition to trade, the Jews were interested in financial affairs. Due to the fact that the holy books of both Islam and Christianity forbade lending at interest, the Jews initially became the intermediary and then the owner of this business (Durant, 1950: 377). In addition to trade and banking activities, Andalusian Jews appeared in various professions and fields such as tailoring, bookbinding, spinning, weaving, fabric dyeing, leatherwork, health technician (making cupping), peddling, dairy and shoemaking. Alcohol production is one of these. It was also possible for Jews to participate in agricultural activities by dividing the land between Muslims, Christians and Jews in small pieces, but due to the fact that the agricultural activities was based on manpower and some restrictions on the use of slaves, Jews preferred urban life and occupations rather than rural areas (Durant, 1950: 375). Even though Muslims did not subject urban Jews to occupational restrictions, except for military or bureaucratic occupations, there was a tendency among Jews to favor certain occupations and avoid others for various reasons. In the commercial operations which they were skilled, the Jews were a monopoly with the Muslims. At the forefront of the commercial activities in which the Jewish merchants in Andalusia made the best profits was the slave trade, the third most important commodity in the Andalusian market. They were driving young girls and boys, bought from northern Spain, other European, Slavic and Black Sea coastal countries, to Andalusia markets. In fact, the slaves, consisting of girls and boys of Frank (Europe), Galician and Seqalibadescent, became one of the symbols of Andalusia. Every castrated Seqalibaslave on earth came from Andalusia, where they were castrated by Jewish traders and put on the market (Durant, 1950: 376; İlhan, 2006: 431-432, 447, 489-492). 

Children's education was important to Jews, but it was not the same for boys and girls. Education began at the age of six, and Jewish boys took classes in synagogues or private tutors' homes, which also provided school services, while girls did not go to school. Their mothers would be responsible for their education. In this respect, the education of girls was insufficient, but in terms of religious education, every house was a synagogue, every school was a temple, and every father was a clergyman (Ashtor, 1984: 92-93; Durant, 1950: 381-382). Teachers were paid for by the congregation or the parents. However, the libraries of Andalusia in general, and Cordoba in particular, were serving Jews as well as Muslims with hundreds of thousands of books, and educational institutions at the college level (Menocal, 2002: 33-35). According to the Jews, religious and secular education was given together in this period (Finkelstein, 1989: 15). The content of the education was carried out with materials and methods taken from Muslim scholars belonging to Mu'tazilah and other kalam schools, especially al-Farabi, and in this respect, the strongest Jewish education in Europe was in Andalusia. Jewish rituals and rules had crystallized and had reached the stage of codification. Furthermore, Andalusia became a center for Hebrew studies (Durant, 1950: 372; İlhan, 2006: 332- 520; Ashtor, 1984: 45; Mansoor, 1991: 198-199; Stillman, 1979: 40-41). In the cities of Andalusia, Muslim and Jewish clergy were not only concerned with religious matters, but also with science and art. Literature, and especially poetry, was extremely powerful, and the most distinguished products of the Jewish language belonged to this period (Goody, 2012: 288, 320; Stillman, 1979: 53-58). The education language was Arabic, but in addition to this dominant language, Hebrew, which was revived under Muslim patronage after being excluded from daily life for almost a millennium, was also used. This was evident in private letters as well as sometimes in the judgments of Jewish courts (İlhan, 2006: 518-519; Ashtor 1984: 101-102).

The Jews who mingled with Muslims in Andalusia were greatly influenced by the strong Islamic civilization and Arab culture around them. Arabic was of great importance not only in communication but also in the intellectual life. In this period, not only among ordinary Jews, but as can be seen in the example of Ibn Gabriel, there were many Jewish thinkers who did not know Hebrew and therefore wrote their works in Arabic rather than their own language, dressed like Arabs and embraced the cultural codes of Islamic civilization. Maimonides, one of the leading Jewish figures writing in Arabic of this period, succeeded in presenting a philosophical analysis of the Jewish faith that would later greatly influence Thomas Aquinas. As a result of the influence of the Arabic language and culture, some of the Jews converted. Under these circumstances, the difference between an ordinary Muslim and an ordinary Jew in Andalusia was extremely small (İlhan, 2006: 170, 271, 511; Goody, 2012: 327; Goiten, 2011: 67; Hodgson, 1995: 350; Attali, 1999: 42; Ashtor, 1984: 7-8; Mansoor, 1991: 186-188). 

Unlike Andalusian Christians, who were very knowledgeable in Arabic but did not know Western languages, the multilingual education of the Jews and their knowledge of the dominant languages in the Christian world put them in a more advantageous position than Muslims and Christians in terms of being the carrier and transmitter of culture (Roth, 2002: 19-20; Menocal, 2002: 66). The books that were translated from ancient Greek to Arabic were firstly translated into Hebrew in Andalusia, and then, were translated from Hebrew into Latin and other languages before circulating throughout Europe (Grayzel, 1968: 290-292; Mansoor, 1991: 185). Even though the extent to which Muslims shaped the fate of Europe through this transmission over the Jews is debated and the West argues that its civilization should be separated from the East in general and Islam in particular, as can be seen in the example of Dante's teacher Brunetto Latini, the Arabic works, which were translated by Jewish translators who influenced Western intellectuals, and which were distributed throughout Europe, were coming from the cities of Andalusia. New interpretations of Greek thought developed by Ibn Rushd (Averroes) and similar Muslim scholars reached Western thinkers in this way, and Western languages were influenced by Arabic. Jewish thought was also influenced by two main sources, Judaism and Islam. In addition to all these, new techniques developed in agriculture, irrigation, cartography and astronomy in Andalusian cities were transferred to the West from here and changed the historical destiny of Europe. By that period, only Muslims could balance the intellectual level reached by the Jewish community. In this sense, there was a gap between the Christian and pagan peoples and the Jews (Roberts, 2010: 174, 229; Goody, 2012: 280, 283, 351; Durant, 1950: 395, 402, 405; Finkelstein, 1989: 14). 

An indication of the privileged status of the Jews in Andalusia was the courts. Andalusian Jews also enjoyed judicial autonomy with their extremely powerful and organized courts. In these courts, which consist of three judges elected by the Jewish community in the cities and one judge in smaller units, the judges can make judgments in areas such as commercial and family law, from crimes such as insult, slander, theft to crimes that require the death penalty, and they applied Jewish law. In general, criminals were sentenced to whips and imprisonment, similar to those in Islamic law. Even if one of the parties was Jewish, it was forbidden to hear the cases of Muslims in these courts. The Jews had the right to choose a Muslim or Jewish court in resolving their disputes, and since the Jews were convinced that Muslim judges acted impartially regardless of religion, they were confident that in many disputes Muslim judges would render honest decisions. The Jewish community was responsible for the execution of the decisions rendered in Jewish courts. Therefore, the Jews had their own prisons, which were also another symbol that revealed the dominance of the Jewish community within itself (Ashtor, 1984: 70, 81; İlhan, 2006: 194-195, 199). 

Andalusian Jews could be considered a state within a state or a city within a city due to their vast autonomy. The Jews were governed by an important administrative body called the "Community Council" (Vaad Hakahila), which was derived from the Roman practice of city councils, an institution pre-Islamic and common to all Jewish communities. The members of this body, consisting of seven people, were elected for one year, based on the Jewish calendar. The chairman of the Assembly was chosen from among the oldest of the congregation, and oversaw the social and economic conditions of the congregation (İlhan, 2006: 188). The money required for the collection of the affairs of the Jewish community was provided by the taxes called “Mauna” and collected in the community. This tax on slaughtered animals, liquor, and sometimes court documents was an important revenue item for the Andalusian Jewish community for centuries. Salaries of the rabbis, hazzans, teachers and the members of the education and training units under the supervision of the community administration were paid from this source. A special tax was also allocated for the salaries of judges, court clerks and staff (İlhan, 2006: 196). In each city, a Jew was obliged to collect the jizya belonging to his community, to distribute them and to offer them to the administration (İlhan, 2006: 70). 

Despite the privileged position of the Jews in Andalusia, they were not included in the state hierarchy until the tenth century, with exceptions aside. As far as it is known, the process of including the Jews in government started with Hasdai ibn Shaprut, whose lineage is based on Ezra family, the Jerusalem exile, who was assigned diplomatic missions and was brought in charge of foreign trade because he knew Arabic, Hebrew, Latin, Greek and Spanish. In comparison with Nizam al-Mulk, who would become the vizier of Malik Shah a century later, Hasdai brought the Jews into the development process in the fields of science, art and culture in Andalusia, and he gathered and supported Jewish scientists and artists in his own palace by following the custom of Muslim rulers and the rich. Thus, the Jews described the cultural development that started in this period and continued for three hundred years as the “golden age of Jewish culture” (Durant, 1950: 371-372; Ashtor, 1984: 3; Mansoor, 1991: 267-269; Menocal, 2002: 79). Hasdai is followed by Samuel Halevi ibn Naghdela, who is accused of having illegitimate wealth. In 1027, Samuel took the title "Nagid" and was elected head of the Jews. Samuel, who served as the vizier of finance in the 1030s, was the first Jew to receive the title of vizier (Mansoor, 1991: 223-225). Samuel's son Joseph followed in his footsteps and became the religious and political leader of the Jewish community and the vizier of Emir Badis, who was also the Emir of Granada. Seeing himself above the laws of the Muslims and taking advantage of the weaknesses of Emir Badis, Joseph's disdain for the sacredness of the Muslims led to an uprising in 1066, and as a result of this incident, around four thousand Jews were killed and the Jewish community was punished collectively (Durant, 1950: 372). It is thought that the reason for this is that Joseph wanted to establish a kingdom of his own in al-Mariyya. Another example is the family of Ibn Azra. Many Jews of this family have been held in high positions for generations. During all this process, some of the Jews who took part in the service of Muslims showed up in the field of diplomacy in relations related to both internal and external events of Andalusia, thanks to the foreign languages they knew. It has also been the case that Jews sometimes appeared in the diplomatic field, not on an individual basis, but in the form of a delegation. Both Muslims and Christian administrations benefited from this diplomatic service offered by the Jews (İlhan, 2006: 135-136, 160). Nevertheless, contrary to Muslims, the Christian world reflected these needs of Jews as anger towards Judaism (Attali, 1999: 41). 

While the Jewish community was a loyal subject and social component during the times when Muslims had a strong dominance in Andalusia, with the weakening of the emirates, they acted together with the Christian kingdoms in the attacks which was started by the Church and Catholic kings in the 11th century to liquidate Andalusia, to end the long history of Islam in Europe, and to purify the Christian continent from these “parasites” (Attali, 1999: 36-37). This attitude, which means the end of the Jewish “Golden Age,” is ascribed to the Jewish community's reflex of self-preservation (Mansoor, 1991: 293; İlhan, 2006: 152-153, 157-158). Even though the Jews received high-level representation in the kingdoms in the reconquest process as reward for their attitudes, they could not avoid the exile in 1492 and the subsequent inquisition process (Neuman, 1942: 220). Whatever the factors that triggered the process, the collapse of Andalusia marked the end of the "Golden Age" for the Jewish community. King Ferdinand, with an edict issued on March 31, 1492, demanded that all Jews leave Spain within four months (Finkelstein, 1989: 1, 7). For a century after this date, the only thing that Andalusian Jews experienced was exile and Inquisition Courts (Attali, 1999: 46). 

7. Conclusion/Discussion/Suggestions 

Within the 1,200-year history of the Jews in the Iberian Peninsula, the five centuries of Islamic Andalusian period perhaps constitutes the culmination of the experience of living together. During this period, the Jewish community advanced in many fields, especially in language, education, culture, social life, law and economy, and Jews led a prosperous and semiautonomous life compared to their coreligionists in other parts of the world. This stage that the Jews came also contributed greatly to the formation of modern Europe because the resources transferred to Europe by Jewish clergy, translators, diplomats and traders enabled Europe to introduce rational thought, and thus Europe had the opportunity and courage for a new breakthrough in many areas of life. The influence of this period, which the Jews refer to as the "Golden Age", is still alive in Jewish consciousness. 

Another significance of Andalusia for the Jewish community is that, despite the fact that they were repeatedly massacred by adherents of the second of the three religions rooted in Abraham, followers of the third, Islam, rarely spoke to Jews in a punitive language. Therefore, when Andalusia collapsed completely, the main preference of the Jews who wanted to get rid of the Inquisition and preserve their identity was again the Muslim countries. Today, compared to Ashkenazi Jews, the descendants of Andalusia's Sephardic Jews have little or no influence. This makes it difficult for a new language to emerge between Muslims and Jews. In order to return the relations between Muslims and Jews to the peaceful and tolerant language of Andalusia, this historical experience needs to be well understood, evaluated and updated. 

References 

Abraham, J. B. & Gibson, S. (2007). "Palestine". Encyclopaedia Judaica Second Edition. 15/581-582. Detroit: Thomson Gale. 

Abramsky, S. & Sperling, S. D. "Solomon". (2007). Encyclopaedia Judaica Second Edition. 18/755-759. Detroit: Thomson Gale. 

Adams, H. C. (1887). The History of the Jews from the War with Rome to the Present Time. London: The Religious Tract Society.

Ashtor, E. (1984). The Jews of Moslem Spain. 3 Vol. Philadelphia: The Jewish Publication Society of America. 

Attali, J. (1999). 1492. (Trans. Mehmet Ali Kılıçbay). İstanbul: İmge Kitabevi. 

Baer, Y. (1978). A History of the Jews in Christian Spain. 1 Vol. Philadelphia: The Jewish Publication of America. 

Ballı, A. & Gökçe, A. F. (2021). Yahudi göçleri ve Yahudi kimliğinin oluşumu. İletişim ve Diplomasi, (5), 57-80. 

Beeri, E. (2007). "Amenities Communal". Encyclopaedia Judaica Second Edition. 2/39-40. Detroit: Thomson Gale. 

Blech, R. B. (2003). Nedenleri ve Niçinleriyle Yahudilik. (Trans. Estreya Seval Vali). İstanbul: Gözlem Yayınları. 

Chejne, A. G. (1974). Muslim Spain: Its History and Culture. Minnesota: The University of Minessota Press. 

Cohen, M. R. (2013). Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler. (Trans. by Ahmet Fethi). İstanbul: Köprü Kitapları. 

Da Costa, I. (1850). Israel and Gentiles. London: James Nisbet and Co. 

De Castro, D. A. (1851). The History of the Jews in Spain. Cambridge: John Deiton. 

DellaPergola, S. (2001). "Some Fundamentals of Jewish Demographic History". Papers in Jewish Demography 1997. ed. Sergio DellaPergola - Judith Even. 11-33. Jerusalem: The Hebrew University.

Demirci, K. (2005). Yahudilik ve Dini Çoğulculuk. İstanbul: Ayışığı Kitapları. 

Durant, W. (1935) The Story of Civilization I: Our Oriental Heritage. 1 Vol. New York: Simon and Schuster. 

Durant, W. (1950). The Story of Civilization IV: The Age of Faith. 4 Vol. New York: Simon and Schuster. 

Farukî, İ. R. & Farukî, L. L. (2014). İslam Kültür Atlası. (Trans. Mustafa Okan Kibaroğlu and Zerrin Kibaroğlu). İstanbul: İnkılap Yayınları. 

Finkelstein, N. H. (1989). The Other 1492: Jewish Settlement in the New World. New York: Macmillan Publishing Company. 

Garaudy, R. (2011). İlahi Mesajlar Toprağı Filistin. (Trans. Cemal Aydın). İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı. 

Garaudy, R. (2005). İsrail Mitler ve Terör. (Trans. Cemal Aydın). İstanbul: Pınar Yayınları. 

Goitein, S. D. (2011). Yahudiler ve Araplar. (Trans. Nuh Arslantaş and Emine Buket Sağlam). İstanbul: İz Yayıncılık. 

Goody, J. (2012). Tarih Hırsızlığı. (Trans. Gül Çağalı Güven). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 

Göçmen, A. (2010). Yahudi-Müslüman diyaloğunun imkânı . (Unpublished Master’s Thesis). Ankara University Insitute of Social Sciences, Ankara. 

Grayzel, S. (1984). A History of the Jews. New York: The New American Library. 

Gürkan, S. L. (2014). Ana Hatlarıyla Yahudilik. Ankara: İSAM Yayınları. 

Hodgson, M.G.S. (1995). İslam’ın Serüveni. (Trans. Berkay Ersöz). İstanbul: İz Yayıncılık. 

İlhan, S. (2006). Endülüs’te Yahudiler (Unpublished Doctoral Thesis). Ankara University Insitute of Social Sciences, Ankara. 

Learsi, R. (1966). Israel: A History of the Jewish People. Cleveland: The World Publishing Company. 

Malamat, A. (1985). "The Monarchy of David and Solomon". Recent Archaeology in the Land of Israel. ed. Hershell Shanks - Benjamin Mazar. 161-172. Washington: Biblical Archaeology Society. 

Mansoor, M. (1991). Jewish History and Thought: An Introduction. New York: KTAV Publishing House. 

Menocal, M. R. (2002). The Ornament of the World. New York: Little, Brown and Company. 

Nahman, B. (1990). The Nahmans of Gerona. Los Angeles. http://www.nahman-genealogy.com/FAMHX9.htm 

Neuman, A. (1942). The Jews in Spain. 2 Vol. Philadelphia: The Jewish Publication Society of America. 

Roberts, J. M. (2010). Avrupa Tarihi. (Trans. Fethi Aytuna). İstanbul: İnkılap Yayınları. 

Roth, N. (2002). Conversos, Inquisition, and Expulsion of the Jews from Spain. Madison: The University of Winconsin Press.

Stillman, N. A. (1979). The Jews of Arab Lands:AHistory and Source Book. The Jewish Publication Society of America.

Yaşaroğlu, A. (2013).Yahudilik ve Siyonizm Tarihi. Pınar Yayınları.

Ziya Paşa, A. (1888). Endülüs Tarihi. Asr Kitabhanesi.

Filistin'den Endülüs'e Kitlesel Yahudi Göçü ve Yahudilerin Endülüs'teki Yaşantıları

 

 

 

 

Filistin'den Endülüs'e Kitlesel Yahudi Göçü ve Yahudilerin Endülüs'teki Yaşantıları

The Mass Migration of Jews from Palestine to Andalus and the Life of the Jews in Andalus

Birinci Yazar

Gürkan BİÇEN

İkinci Yazar

Dr. Hüseyin Erkan BEDİRHANOĞLU


 

 Özet

Yahudi halkının pek çok mistik öğeyi de barındıran uzun ve efsanevi tarihi onları ana vatandan koparılan ve oraya dönebilme ülküsünü kavmi ve dini bir kaideye dönüştüren bir ulus kılmıştır. Ne var ki böylesi bir özleme rağmen Yahudilerin bulundukları ülkelere adapte olmayı istemedikleri de söylenemez. Uygun şartlar altında Yahudiler, içinde bulundukları topluma entegre olabilmenin de kaygısını taşımışlardır. Bu anlamıyla onları sosyal ve siyasal yapının içinde kimi zaman belirgin kimi zamansa perdeler arkasında görmek mümkündür. Endülüs, Roma sürgününü takiben Yahudilerin yerleştikleri bölgelerden biridir. Endülüs'ün Hıristiyanların idaresinde olduğu dönemde de Yahudi etkinliğine rastlansa da onların görünür hale geldikleri ve topluma katkı sundukları asıl dönem Endülüs'ün Müslümanların idaresi altında bulunduğu yüzyıllardır. Bu dönemde Yahudiler sosyal ve kültürel hayatta olduğu kadar ticari hayatta da etkili olmuş ve bunun yanı sıra kısmen siyasi hayatta da varlık göstermiştir. Yine Yahudilerin Hıristiyan Avrupa ile Müslüman Endülüs arasındaki ilişkilerde diplomatik görevler üstlendikleri de bilinmektedir. Hal böyle olmasa da Yahudilerin Endülüs'teki yaşantıları sis altındaki varlıklar gibi belirsiz kılınmak istenmiş, tarihlerinin bu yönü fazlaca ele alınmamıştır. Hâlbuki bugünün Avrupa'sı sadece Hıristiyan halkların değil, Endülüslü Müslümanların ve Yahudilerin inşasına birlikte katkı sağladıkları bir Avrupa'dır. Bir yönüyle, Yahudilerin Endülüs'teki varlıklarının göz ardı edilmesi Avrupa'nın inşa sürecinin de tam olarak açıklanamaması demektir. Bu ise en azından tarihin eksik bir anlatımıdır. Bu çalışma Filistin'den Endülüs'e olan Yahudi göçünü ve onların gerek Hıristiyan gerekse Müslüman toplumdaki yaşantılarını ve her iki topluma olan katkılarını incelemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Yahudi, Müslüman, Hıristiyan, Göç, Filistin, Endülüs

  

Giriş

Batı Asya'daki Sami halklardan sayılan Yahudilerin etnik kökeni olan İbranilerin "süt ve balın aktığı ülke" Filistin’e yerleşmelerinden önceki tarihlerine dair kuvvetli bilgilere rastlanmaz (Durant, 1935: 299-302). Bilinen, onların da büyük Arami göç dalgasının içinde oldukları ve topraksız kaldıklarıdır.  Kimi kaynaklar onları eşkıyalık yapan ve hatta şehirleri ele geçirmeye çalışan Habirularla ilişkilendirir (Graudy, 2011: 72-73). Yahudiler ise etnik kökenlerini yaklaşık 4 bin yıl evvel yaşayan ve milattan önce 2200 civarında Filistin'e geldiğine inanılan bir kişiye, Hz. İbrahim’e dayandırırlar (Blech, 2003: 35; Durant, 1935: 300-301). İbrahim’in bu yolculuğunun basit yürüyüşün ötesinde bütün bir Yahudi tarihini kutsallaştırıcı etkiye sahip olduğu düşünülür (Ballı ve Gökçe, 2021:60). Tevrat’a göre Hz. Nuh’un oğlu Sam neslinden Mezopotamyalı bir göçmen olan Hz. İbrahim’in (Learsi, 1966: 3; Yaşaroğlu, 2013: 16) oğlu Hz.İshak ve ardından da Hz. Yakup, İbrani halkının ataları kabul edilmiştir (Gürkan, 2014: 15; (Ballı ve Gökçe, 2021:62 ). Böyle de olsa, Filistin’e yerleşmeyi başaran Yahudiler, düşmanlarına karşı Araplarla yaptıkları ittifaklara rağmen M.Ö. 750’den itibaren Asurlular, Babilliler, Persler, Makedonyalılar ve Romalılar tarafından bastırılmış, bölünmüş ve dağıtılmıştır (Goiten, 2011: 21-22).  Yahudi topraklarını zapt eden güçler onları Asya, Küçük Asya, Afrika ve Avrupa’nın birçok bölgesine dağıtmıştır. Yahudilerin bu sürgünlerle yerleştikleri bölgelerden birisi de İber yarımadasıdır.

Baer'e göre, her nerede olursa olsun, Yahudi diasporasının yerleşim hikâyesi kanıtlanmış tarihi bilgilere değil efsanelere dayanır (Baer, 1978: 13). Endülüs'teki Yahudi varlığı da bu belirsizlikten ari değildir. Kendilerine Sefaradlar/Sefardim ismini veren ve Yahuda kabilelerinden birinden geldikleri hususunu öne çıkaran Yahudilerin Endülüs'e gelişlerini Müslüman Arap fetihlerine bağlayanlar olduğu gibi bu tarihi çok daha erken bir döneme, Roma'nın Tapınak'ı yıkışına ve hatta daha öncesine, İlk Tapınak'ın yıkılışına dek götürenler de bulunmaktadır. Bununla birlikte, Roma'nın Yahudilere yönelik bir sürgün politikasını 400'lü yıllarda uyguladığı bilinmektedir.  (Baer, 1978: 15-17). Bazı İslami kaynaklarda ise Kral İşpan'ın Babil Kralı Nebûkadnesar’la beraber Kudüs’ü M.Ö. 586’da ele geçirdiği ve ülkesine 100 bin Yahudi esirle döndüğüne yer verilir (İlhan, 2006: 24).

Yarımadaya yerleşmeye dair muhtelif anlatıların dışında, Yahudilerin İber yarımadasındaki tarihlerini, ilki, Müslüman Arapların yarımadayı fethinden evvelki dönem; ikincisi, Müslüman hâkimiyeti altında geçirilen dönem ve son olarak da yarımadanın Hıristiyanlarca tekrar ele geçirildiği ve günümüze dek süren dönem olmak üzere üç ana bölümde incelemek mümkündür. Bu dönemlerin her birinde Yahudiler farklı imkân ve statülere bağlı olarak başka kavim ve güçlerin egemenliği altında yaşamışlardır. Yahudilerin sayıca azınlığı temsil ediyor oluşları hem bir dezavantaj hem de bir yönüyle avantajın kaynağı olmuştur. Sayıca az olmaları sebebiyle Yahudiler kendi güçlerine dayalı bir eylemde bulunamazken, sayıca baskın ama eğitimsiz egemen halklarla ilişkilerinde eğitimli ve sadece yarımadada değil denizaşırı ülkelerde de organize olmaları sebebiyle avantajlı bir konum elde etmişlerdir. Böylelikle onlar hem dışlanan hem de istenen bir unsur olarak kabul görmüşlerdir.

Bu çalışma ile Yahudilerin Müslüman Arap hâkimiyeti altındaki Endülüs'teki varlıklarını incelemeyi, toplumsal hayattaki konumlarını ve gerek Endülüs gerekse Avrupa tarihine muhtemel etkilerini tespit etmeyi amaçlamaktayız. Bu amacı gerçekleştirebilmek için Yahudi tarihine dair temel kaynaklar ve bu konuda yapılan çalışmalar değerlendirilecek ve konu detaylara boğulmaksızın ve yine meseleye ışık tutacak kişi, mekân ve olaylar mümkün olduğunca ihmal edilmeksizin ele alınacaktır.

Çalışmada öncelikle İber yarımdasına Yahudi göçü / sürgünü incelenecek, ardından kısaca Müslüman Araplardan evvel Yahudilerin durumu ele alınacak ve daha sonra Müslümanlarla birlikte Endülüs olarak da anılan coğrafyanın ve dönemin içinde Yahudi varlığının konumu araştırılacaktır. Bu yönüyle çalışmada "Endülüs" ifadesi İber yarımadasını veya İspanya'yı değil bölgede Müslüman Arapların hâkimiyeti altındaki coğrafya ve zaman dilimini ifade edecektir.

Filistin'den İber Yarımadasına Yahudi Göçü

Bugün Suriye, Lübnan, İsrail ve Filistin topraklarını ifade etmek için kullanılan Levant'ın güneyinde yer alan topraklar Yahudi dilindeki bir sıfattan türemiş haliyle Filistin olarak anılmaktadır. Filistin kelimesi  M.Ö. beşinci yüzyılın ortalarında ilk kez coğrafi bir bölge için isim olarak kullanılmıştır (Abraham,  J. B. & Gibson, S., 2007: 581). Yahudilerin bu bölgeye yerleşmesini açıklamak üzere öne sürülen bir teoriye göre,  topraksız kalan Habirular bölgedeki şehirlere saldırarak ele geçirmiş ve İsrail halkı da bunlarla birlikte hareket etmiştir. Dini bakış açısıyla yapılan bir açıklama ise Hz. Musa'nın, bir diğer adı İsrail olan Hz. Yakub’un on iki oğlunun soyundan gelen on iki kabileyi Mısır’dan çıkarıp Sina’ya götürmesi ve burada Tanrı’dan Tevrat’ı almasıyla Yahudilik'in başlaması ve akabinde Hz. Yuşa döneminde bölgeye yerleşmiş olmaları şeklindedir (Learsi, 1966: 19- 40; Gürkan, 2014: 15; Yaşaroğlu, 2013: 16) ). Bu anlatıda Tanrı, İsrail kavmini kölelikten kurtarmış ve Kenan ülkesini onlara vermiştir ve böylelikle tarihte ilk kez tek tanrıcı bir inanç sosyal kurtuluş hareketinin motor gücü olarak belirmiştir (Garaudy, 2011: 63-64). Hz. Davut, bölgeye yerleşen Yahudileri M. Ö. 1000'li yıllarda birleştirmeyi başarmış ve başkenti Kudüs olan bir devlet inşa etmiştir (Learsi, 1966: 54-55). Krallığın en görkemli zamanı ise Hz. Davut’un oğlu Hz. Süleyman’ın Kudüs’te Mabed’i inşa ettiği dönem olmuştur (Learsi, 1966: 63-64; Gürkan, 2014: 21; Mansoor, 1991: 3-7). Bununla birlikte yakın tarihli arkeolojik araştırmalar Kitab-ı Mukaddes'te geçen, Hz. Süleyman'ın ülkesinin sınırlarının "Fırat'ın ötesinden Mısır'a" ulaştığına dair ifadenin abartı içerdiğini ve sonradan üretilen bir tasarım/tasavvur/imaj olduğunu ortaya koymaktadır (Abramsky, S. &Sperling, S. D., 2007: 755; Malamat, 1985: 164).

Hz. Süleyman'ın ardından, M.Ö. 931’de krallık, kuzeyde İsrail ve güneyde Yehuda olarak ikiye bölünür. Bu bölünmenin ovada ve şehirlerde yaşayan kuzeyliler ile dağlarda yaşayan güneyliler arasında sosyo-kültürel farktan kaynaklandığı düşünülmektedir (Learsi, 1966: 66; Garaudy, 2011: 83)  Kuzeydeki İsrail krallığı Asurlular tarafından işgal edilir ve halkı sürgüne gönderilir (Gürkan, 2014: 21). Yahudi tarihinde önemli bir an olan Mabed’in yıkılışının dünya tarihi içinde kayda değer görülmediğini, bunun Babil kralının kitabelerinde yer almadığını ancak bu durumun Yahudiler için Tevrat’taki vaadin kaybı olduğunu ileri sürenler vardır (Garaudy, 2011: 94). Yahudiler gerek bu sürgünü gerekse daha sonra gelecek olan Babil ve Roma sürgünlerini Tanrı ile aralarındaki ahde sadakatte zafiyet göstermelerine bağlarlar. Yahudilere göre tanrısal emrin hem Tanrı ile Yahudiler hem de Yahudiler ile diğer insanlar arasındaki ilişkileri düzenleyen iki yönü vardır. Tanrı, Kendisi’ne yapılan haksızlığı çabucak affederken, insanlara yapılan haksızlığı kolayca affetmemektedir (Blech, 2003: 67-70). Nitekim puta tapmanın cezası olduğuna inanılan Babil Sürgünü, Pers kralı Büyük Kiros'un (The Cyrus the Great) bölgeye hakim olup Yahudilere geri dönme izni vermesine kadar yaklaşık 70 yıl sürmüşken (Learsi, 1966: 108), insanlara haksızlık sebebiyle yaşandığı düşünülen Roma Sürgünü halen devam etmektedir (Grayzel, 1968: 269; Gürkan, 2014: 24). Her ne olursa olsun, Yahudi ülkesinin kendilerini çevreleyen güçlü devletlerce istila edilerek, Yahudilerin dünyanın dört bir yanına sürgün edilmesi bir gerçektir. Sürgün bölgelerinden biri de Yahudilerin yaklaşık 1.200 yıllık varlıklarıyla, Filistin dahil, dünyanın herhangi bir yerinden çok daha uzun süre yaşadıkları İber yarımadasıdır (Roth, 2002: 9).

Yahudilerin İber yarımadasındaki varlıklarına dair açıklamalarda hem sürgünlerin hem de sürgünlerden bağımsız olarak, bölgenin iklim, ulaşım, ticari gelişim gibi açılardan cazip imkânlara sahip olmasının ve Filistin'e benzemesinin izlerini bulmak mümkündür (Da Costa, 1851: 209). Bölgede kendilerini Sefardim olarak anan ve Hz. Davut'un soyuna nispet eden kadim ailelerin yanında, atalarının I. Mabed’in yok edilmesinden sonra İspanyollara esir düşerek buraya geldiklerini söyleyen aileler de bulunmaktadır (Durant, 1950: 370). Yine İber yarımadasındaki Yahudilerin, Kudüs’ün ele geçirilmesinde Babil Kralı Nebûkadnesar’la birlikte hareket eden İspan ve Pirus'un esir aldığı Yehuda ve Bünyamin kabilesi mensupları olduğunu belirtenlere de rastlanır (De Castro, 1851: 4-5). Bazı Yahudi araştırmaları ise, İspanya'ya gelişlerini Hakimler Dönemi’ndeki (M.Ö.1125-1025) iç karışıklıklar ve İsrail ile Yehuda krallıkları arasındaki savaşlarla ilişkilendirir ancak bu ifadeleri tevsik edecek herhangi bir kanıt da mevcut olmadığından bu anlatımların mitolojik özelliği dışında bir anlamı yoktur (Learsi, 1966: 243-244; İlhan, 2006: 28).  Yahudilerin İber yarımadasındaki varlığını, İspanya’yı ticari kolonileri haline getiren Sami ırkından gelen Fenikelilere yardımcı olmak ve hizmet etmek üzere gönderilen Yahudiler yoluyla antik zamanlara dayandıranlar da vardır (Grayzel, 1968: 266). Ziya Paşa'nın naklettiği bir başka görüşe göre, İspanya'daki Yahudilerin önemli bir kısmı, Romalılar döneminden gelmektedir. Roma Kralı Hadrian Yahudilerin Filistin’deki Bar Kohba isyanını M.S.135’te bastırarak, 50 bin Yahudi ailesini İspanya’ya sürmüştür (Ziya Paşa, 1888: 497; Da Costa, 1851: 94). Bu sürgüne dair bir diğer açıklama ise savaşı kaybeden Yahudilerin önce Roma'ya getirilmeleri ve daha sonra bunların bir kısmının Sicilya üzerinden İspanya'ya geçmiş olmasıdır (Grayzel, 1968: 266). Mansoor'a göre İspanya'daki ilk Yahudi yerleşimleri 300'lü yıllarda Roma tarafından gönderilenlerden oluşmaktaydı (Mansoor, 1991: 173). Yine Roma'nın Yahudilere yönelik katliam ve sürgün politikasını 5.yüzyılda da uyguladığı bilinmektedir  (Baer, 1978: 15-17: Durant, 1950: 347). Ne var ki Titus öncesini işaret eden anlatımlar da şüpheli bulunmaktadır zira Hz. İsa'nın davetine denk gelen dönemde ve öncesinde İber yarımadasında Yahudi varlığını doğrulayan bir kanıta rastlanmadığı söylenmektedir (De Castro, 1851: 20-21). İber yarımadasına sürgünlerin diğer bir kısmı ise Doğu Avrupa, yani Hazar kökenlidir. Bunların İbrahim, İshak ve Yakub’un soyundan öte, Hun ve Macar kabileleriyle daha sıkı bağları bulunmaktadır (İlhan, 2006: 28).

Yahudilerin sayısı konusunda net bir bilgiye sahip değiliz. Bu konuda muhtelif öngörüler mevcuttur. Yahudilik'in başlangıcını anlatan Kitab-ı Mukaddes, Hz. Yakub'un ailesinden Mısır'a göçenlerin 70 kişi kadar olduğunu belirtirken, 430 yıl sonra Hz. Musa ile birlikte Mısır'dan çıkan erkeklerin sayısının ise 600 bin olduğunu kaydeder (DellaPergola, 2001: 3; Learsi, 1966: 19). Miladi 66-70 arasında yaşanan ayaklanmanın ardından gelen Roma yıkımı ve sürgününden kısa bir süre önce Yahudilerin sayısının 3 milyon civarında olduğundan bahsedilir (Learsi, 1966: 166). Yahudi kaynakları bu ayaklanma sürecinde sadece Kudüs'te katledilen Yahudi sayısını 1.100.000 olarak işaret etmektedir. 65 yıl sonra başlayan Bar Kobha ayaklanmasında ise 580.000 Yahudi'nin öldürüldüğü söylenmektedir (Da Costa, 1851: 82- 94; Adams, 1887: 44).  Roma İmparatorluğu döneminde Yahudi nüfusun sekiz milyon olduğunu ve bunların büyük kısmının diğer pagan dinlere geçerek asimile olduklarını ileri sürenler bulunsa da (Roth, 2002: 7) bunlar abartılı rakamlar olmalıdır. Adams, 13.yüzyılın sonlarında İspanya'daki Leon, Castile ve Murcia kentlerindeki toplam Yahudi sayısının 2 milyon olarak tahmin edildiğini kaydeder (Adams, 1887: 176). Ne var ki Yahudi Seyyah Benjamin de Tudela'nın seyahatnamesi üzerinde yapılan analizler milattan sonra 12.yüzyılda dünyada bilinen Yahudi nüfusunun 974.000 ile 1.200.000 arasında olabileceğini ortaya koymaktadır. Bu nüfusun azami %18'i Avrupa ve Kuzey Afrika'da yaşamaktadır (DellaPergola, 2001: 8). Jacques Attali'ye göre, 15.yüzyıl sonunda dünya genelinde iki milyona ve Endülüs özelinde ise üç yüz bine yakın Yahudi yaşamaktadır (Attali, 1999: 40). Endülüs'teki Yahudilerin sayısının toplam nüfusun ancak yüzde yarımını oluşturabileceği düşünülmektedir (Stillman, 1979: 54).

İslam'ın Kuzey Afrika'da yayılışı sırasında hem daha evvelden var olan merkezi yerlerde hem de Müslümanların gelişiyle önem kazanan yahut yeni kurulan yerleşimlerde Müslümanlarla uyum içinde yaşayan Yahudi toplulukları görülür (Learsi, 1966: 243-244). Yahudiler için cazip olan, bu sebeple daha evvel iskan ettikleri İber yarımadasının Müslümanlarca fethi sırasında bölgedeki Yahudi nüfusun toplam nüfusun %1'inden az olduğu, bu oranın şehirlerde % 6-10 civarında seyrettiği, bazı önemli kentlerde ise % 15 ile 20 arasında olabileceği düşünülmektedir (İlhan, 2006: 176). Sayılar arasındaki farklar ve bunun neden böyle olabileceğine dair açıklamalar her ne olursa olsun, İber yarımadasında istikrarın hüküm sürdüğü dönemlerde bölge Yahudi göçü alırken, istikrarın bozulduğu dönemlerde Yahudilerin bölgeyi terk edişlerine yahut sürülüşlerine tanık olunmuştur. Geniza belgelerinde Fustat’taki Yahudi cemaatinin dağıttığı yardım cetvellerinde yer alan, ‘Endülüslü genç’, ‘Endülüslü yetim’ veya ‘Endülüs’ten gelen adam’ ifadelerinden bunların bir kısmının Yakın Doğu’ya ve Mısır’a gittiği anlaşılmaktadır (İlhan, 2006: 181-182)

İslam Hâkimiyeti Öncesi Yahudilerin İber Yarımadasındaki Yaşantıları

        Müslüman Arapların Berberilerle birlikte Cebel-i Tarık'ı geçerek İber yarımadasında ilerleyişinden evvel Yahudiler bölgenin sayıca az ancak dünyanın pek çok yeriyle olan bağlantıları ve eğitimli olmaları sebebiyle etkin bir halkıydı. Yahudilerin bölgeye yerleşmeye başladığı dönemde yerli halklar henüz pagan hayatı yaşamakta, basit ziraat ve hayvancılık faaliyetleri ile geçinmekteydiler. İlk Yahudi göçmenlerin tıpkı yerliler gibi tarımla uğraştıkları, arazi satın aldıkları, zeytin, zeytinyağı, şarap ve benzeri ticari değeri yüksek ürünlere yöneldikleri ve yine şehirlere yerleşen Yahudilerin ticaret ile uğraşıp mesleki bilgi ve kabiliyet isteyen işleri yaptıkları görülmektedir (Grayzel, 1968: 271; Da Costa, 1851: 163-164). Bu dönemde Yahudilerin denizaşırı bağlantıları Akdeniz limanlarını dolaşan sayısız gemi ile büyük bir ticari ağın içinde yer almalarını da sağlamıştır (Learsi, 1966: 244). Bu, sadece malların  değil hassaten Slav bölgesinden olmak üzere pek çok yerden toplanarak köleleştirilenlerin ticaretini de kapsayan bir ağdır. Dönem itibariyle köle sahibi olmak ve köle ticareti toprağa bağlı işlerin sürdürülebilmesi açısından önem arz ettiğinden bu durumun hem ekonomik hem demografik neticeleri olmuştur (Grayzel, 1968: 277- 280).

Beşinci yüzyılın başlarında  İber yarımadası önce Vandallar ve ardından Vizigotların istilasına uğrasa da bu ikisi Yahudilere karşı kötü davranmaz. Yahudilerin nitelikli bir halk olması yönetimde önemli yerler edinmelerini sağlarken, Yahudi askeri birlikleri ülkenin Franklara karşı korunmasında Vizigotlara yardımcı olur. Yahudiler Vizigot yönetimi altında mülklerini ve işlerini korumaya devam ederler (Grayzel, 1968: 272). Kendi medeni hukuklarını tatbikte ve ibadetlerinde özgür bırakılırlar (Grayzel, 1968: 270). Paganlarla Yahudiler arasında evliliklere izin verilir ve bu durum bölgedeki Yahudi nüfusun artmasını sağlar zira pagan bir kadın Yahudi erkekle evlendiğinde Yahudi olmakta, Yahudi bir kadın pagan erkekle evlendiğinde ise çocuklarını Yahudi olarak yetiştirmektedir (Grayzel, 1968: 267). Ne var ki yaklaşık iki yüz yıl süren bu olumlu dönem Vizigot kralı Reccaded I'in Katolik inancına geçmesi ile değişir. Böylece Hıristiyan Avrupa'nın diğer bölgelerinde görülen Yahudi karşıtı kampanyalar İber yarımadasında da başlar (Durant, 1950: 349; De Castro, 1851: 25). Bu durumun temelinde Hıristiyan din adamlarının Yahudilerin Hz. İsa’yı öldürdüklerini düşünmeleri ve Yahudilerin faiz alıp köle ticareti yapmalarını kötülük olarak telakki etmeleri yatmaktadır. Hıristiyan din adamlarının Yahudilere baskı yapılması gerektiğini savunmaları İber yarımadasındaki Yahudilerin toplumsal statülerine ve günlük hayatlarına da yansır. Süreçte Kilise’nin sağlamlaşmaya başlamasıyla birlikte her şey Yahudilerin aleyhine gelişir ve zamanla Yahudilerin kamu hizmetlerinde görev almaları, Hıristiyanlarla evlenmeleri, hür yahut köle fark etmeksizin başkalarını Yahudi dinine sokmaları, Hıristiyan köle bulundurmaları yasaklanır.Yine bu süreçte Yahudilerin zaman zaman köleleştirildikleri, canlarını kurtarmak için prenslere ve soylulara para ödedikleri, cemaat bireylerinin sözde ya da gerçek kabahatleri yüzünden sık sık toplu cezalandırmaya maruz kaldıkları görülmektedir (Da Costa, 1851: 218-220; Yaşaroğlu, 2013: 36; Demirci, 2005: 42; İlhan, 2006: 124). Bir süre sonra bunlara Hıristiyanlığa geçmek veya ülkeyi terk etmek arasında seçim yapmak da eklenir. Yahudi çocuklar ailelerinden koparılarak Hıristiyan olarak yetiştirilmek üzere manastırlara verilir. Hıristiyanlığa geçmeyenlerin mallarına el konulurken, gizli Yahudi olanlar yakın takibe alınır (Grayzel, 1968: 272-273; Attali, 1999: 41). Vizigotların yaklaşık yüz yıl süren Yahudi karşıtı kampanyası zirveye çıktığında, Kuzey Afrika'da belirgin bir güç haline gelen Müslüman Araplar ve Berberiler, Tarık bin Ziyad komutasındaki 12 bin kişilik bir kuvvetle yarımadaya ayak basar. 711 yılının Temmuz ayında gerçekleşen savaş Vizigot hakimiyetinin sonunu getirir.

Endülüs'te Yahudi Toplumunun Sosyo-Kültürel Yaşantısı

Yahudi toplumunun kısa zaman içinde Endülüs olarak anılacak bölgeye gelen Müslüman fatihlerini gönülden karşılayıp karşılamadıkları, onlara fetih sürecinde yardım edip etmedikleri tartışma konusudur. Müslüman bir Berberi olan Tarık b. Ziyad’ı buraya davet edenler arasında Yahudilerin de yer aldığı ve Müslümanlara bölgenin durumu hakkında detaylı bilgiler sağladıkları söylenmektedir (Chejne, 1974: 116; De Castro, 1851: 41-42; Da Costa, 1851: 220). Ne var ki hem diğer Yahudi ve Batılı hem de Arap kaynaklarında bu hususu doğrulayan bir bilgi mevcut değildir (İlhan, 2006: 66). Her halükarda Müslümanların bölgeyi hakimiyet altına almalarıyla çok sayıda Yahudi'nin Hıristiyan baskısıyla terk etmek zorunda kaldıkları evlerine geri döndüğü kesindir (Durant, 1950: 371). Baskının son bulduğu, Yahudilerin Musa'nın kanunlarına göre yaşamaya başladığı ve bulundukları yerlerde sinagoglarını özgürce inşa ettikleri  bu dönemde  bir şair, Endülüs'ü, bugünün Avrupalılarının "karanlık ve barbarca" olarak tanımlamasının aksine, herkesin  “kendi şarabını içip, incir ağacı altında istirahat ederek” güven içinde yaşadığı bir ülke olarak tasvir eder. Elbette tasvirdeki bu karşıtlıkta Hıristiyanların yönetici pozisyonunu kaybetmesi ve Yahudilerin ayrımcılık yapılan bir toplumdan korunan bir toplum statüsüne ulaşması gerçeği vardır (Menocal, 2002: 10- 85-86; De Castro, 1851: 54; İlhan, 2006: 175).

Genel olarak İslam'la karşılaşmalarının ve özelde Endülüs tecrübesinin Yahudi tarihinde köklü değişiklikler yarattığı düşünülür (Mansoor, 1991: 179). Bu kanaati paylaşan Yahudiler Endülüs'te geçirdikleri 900-1200 arasındaki yılları,“Bizim İspanyol-Yahudi-Müslüman altın yıllarımız İspanyol-Yahudi mirasımıza ve Yahudi tarihimizin bütününe zenginlik kazandırmıştır”, diyerek anar (Nahman, 1990) ve hem kendileri hem de diğer insanlar için önemli hizmetlerde bulunup kazanımlar elde ettiklerine inandıkları bu dönemi "Altın Çağ" olarak tanımlarlar (Mansoor, 1991: 183). Bu dönemi 711'den sonraki 500 yıl olarak kabul edenler de vardır (Finkelstein, 1989: 13). Vizigotların baskısıyla topraklarını terk ederek Kuzey Afrika'ya göçen Yahudilerin,  Müslümanların bölgeye hakim olmasının ardından tekrar ülkeye döndüğü bu dönemde Müslümanların Yahudileri İslam'a kazandırma politikasının baskıya dayanmadığı görülür (Nahman, 1990; Grayzel, 1968: 290-292; Da Costa, 1851: 207). Bunun temelinde Hz. Muhammed'in ashabını Yahudilerin dini hayatına karışmamak ve herhangi bir şekilde onları rahatsız etmemek konusundaki ikazı yatmaktadır (Faruki, İ. R. & Faruki L. L., 2014: 243). Bununla birlikte, Yahudilerin de Müslümanlara bakışı ile paganlara bakışı arasında fark bulunmaktaydı. Buna göre, Yahudiler, Yahudi olmayan birini anlatmak için yaygın olarak,  “garip”, “seyyah”,  “dolaşan” veya “yabancı” anlamına gelen  “Ger” kelimesini kullanıyorlardı ve şayet bu yabancı Yahudi toplumu içinde yaşayıp Nuh kanunlarını kabul ediyorsa onu“Ger toşav”, Nuh kanunlarını kabul etmeyen bir pagan ise  “akkum”  olarak isimlendiriyorlardı.  Kanunları, imtiyazları ve sınırlandırmaları bilhassa Talmud’da geçen dürüst bir Ger toşav’ın öbür dünyada iyi bir mevki edineceğine inanıyorlardı. Yahudi olmayan halkları ise “Goy” olarak anıyorlardı.  Kişiyi Ger toşav kılan ve aslında her insanın uyması gereken kurallar Hz. Adem’den Hz. Nuh’a aktarılan “putperestlikten kaçınmak, küfürden kaçınmak, zinadan özellikle akrabalar arası zinadan (ensesten) kaçınmak, adaleti sağlayacak adalet kurumlarını oluşturmak ve bütün münasebetlerde adil ve dürüst olmak, kan dökmemek, hırsızlık yapmamak ve canlı hayvandan et koparıp yememek” olarak bilinen yedi temel ilkeyi ifade ediyordu. Buna göre insanlar Yahudiler ve Nuhiler ile putperestler olarak tasnif ediliyordu. Yahudi geleneğinde Hıristiyanlar ve Müslümanlar genellikle Nuhîler arasında sayılıyordu ve Ger toşav yani yarı mühtedi olarak bir mühtedinin sahip olduğu haklardan yararlanabiliyordu. Hatta rabbilere (Yahudi din adamları)  göre,  Hıristiyanlık ve İslâm Yahudilik’in gayrimeşru çocuklarıydı. Bu açıdan bakıldığında, Arap topraklarında yaşayan Yahudiler, Arapların putperest olmadıklarını, onların tek bir Tanrı’ya inandıklarını ve ona ibadet ettiklerini düşünüyorlardı (Göçmen, 2010: xı-xııı, s.8-9). Seferad Yahudileri özelinde ise onlarla Müslümanların pek çok açıdan benzeştikleri görülüyordu zira Talmud sadece bir ibadet ve dua kitabı değildi ve bu yönüyle hayatın her alanını düzenleyen Kuran'a benzemekteydi  (Durant, 1950: 360-364; Da Costa, 1851: 138-139; Göçmen, 2010: 7). Ancak Yahudilikte eksik olan şey kendilerinin egemen oldukları bir devlette emsal teşkil edebilecek bir dini plüralizm tecrübesiydi. Bir başka ifadeyle Yahudiler azınlık oldukları ülkelerde dini çoğulculuk adına bir anlam ifade ediyorlardı. Endülüs de böyleydi (Demirci, 2005: Önsöz).

Müslüman idaresi altında Yahudiler Endülüs’ün hemen hemen her beldesini iskan etseler de yoğunluklu olarak Kurtuba, Tuleytula, Beyyâne, Talabira, Medinet el-Ferec / Vadi el-Hicara  ve Madrid gibi önemli kentlerde yaşadılar (İlhan, 2006: 204). Bu kentlerde Yahudiler genel olarak surların içinde, şehrin yöneticisi ve karargâhının bulunduğu bölgede ve fakat ayrı mahallelerde ikamet etmekteydi. O dönem için bu doğal bir durumdu ve Müslümanlar Yahudi mahallesindeki komşularına kötülük atfetmezdi. Böylelikle Yahudiler gettolaşmaktan uzak tutulmakta ve kentin asli bileşeni sayılmaktaydı (Cohen, 2013: 197-198). Bunun yanında,  Müslümanlar arasında yerleşen Yahudiler de bulunmaktaydı. Zira fakihler, hem Müslümanların gayr-ı Müslim komşularına iyi bir örnek olabilecekleri ve İslâm’ın güzelliklerini sergileyebilecekleri düşüncesi hem de İslam hukukunun sultana gayrı Müslimler üzerinde mülkiyet anlamına gelecek bir hakkı asla vermemesi sebebiyle, Yahudi ve Hıristiyanların Müslümanlar arasında oturmalarına izin vermekteydi (Cohen, 2013: 95; İlhan, 2006: 61- 203-204).  Buna binaen Müslümanların şehir merkezlerindeki Yahudiler ve Hıristiyanlarla güçlü bir ilişkisi vardı ve taraflar birbirlerine saygı göstermekteydi. Böylelikle birbirini tanıma ve haklara riayet temelinde yükselen bir diyalog ortamı oluşmuştu (Roth. 2002: 9). Müslüman, Yahudi ve Hıristiyanların birlikte yer aldığı münazara meclisleri olağan hale gelmişti ve Endülüs'te bu üç dinin mensupları Bağdat ile rekabet edebilecek düzeyde müreffeh ve müsamahakar bir şehir medeniyeti inşa etmişlerdi  (Attali, 1999: 36; İlhan, 2006: 168). "Dünyanın süsü" olarak anılan, asimilasyondan ziyade entegrasyona ve müsamahaya dayanan bu medeniyette dinler ve etnik kimlikler arasında yapılan evlilikler temelde Müslümanların sayısını arttırmaya yarasa da,  Endülüs toplumunu oluşturan unsurların yakınlaşmasına hizmet etmişti (Menocal, 2002: 28- 33- 41- 67- 86-87; Stillman, 1979: 53).

11. yüzyıl itibariyle Müslümanların idaresi altındaki Endülüs'te Yahudilerin ekseriyetinin kiralık evlerde oturduğu, ev sahibi olanların henüz sayıca az olduğu bilinmektedir (Ashtor, 1984: 59- 123-124). Bu evlerin çoğu tek katlıdır ama fakir ailelerin birlikte oturduğu çok katlı binalara da rastlanmaktadır (Ashtor, 1984: 66). Hıristiyan şehirlerinden farklı olarak, Müslüman şehirlerde iş ve ikamet alanları da farklı bölgelerde konumlandırılmıştır. Hıristiyan bölgelerde zeminde iş yeri ve bunun üzerinde iş sahibinin evi yer alırken, Müslümanlar özel hayat ile iş hayatını ayrı alanlara taşımıştır (Ashtor, 1984: 62). Bu mahallelerde Sinagog'u merkeze alan bir yerleşim düzeni bulunmaktadır. Sinagog'un yakınında hamam ve diğer sosyo-kültürel yapılar yer almaktadır. Bu yönüyle Müslüman ve Yahudi geleneğinin çok benzer olduğu görülür. Yine Müslümanlarla Yahudileri birbirine Hıristiyanlara nazaran daha benzer kılan dini ve kültürel kaideler de bulunmaktaydı. Aile merkezli toplum modeline sahip olan Müslümanlar ve Yahudilerin öncelikle aile hukukları benzeşmekteydi. Babanın etkin bir role sahip olduğu ailede bekarlık yadırganırken, erken yaş evliliği ile çok eşliliğe cevaz verilmekteydi. Her iki toplumda da nişan ve evlilik safahatı benzer şekilde işlemekteydi. Günlük hayata dair kurallar açısından her iki toplum da yakın inançlara sahipti. Koşer (helal) olmayan leş ve benzeri şeyleri yememek, şarap içmemek, günlük ve haftalık beden temizliği kurallarına riayet etmek ve erkek çocukların sünnet edilmesi bunlar arasındaydı. Kadınlar ibadethanelerde erkeklerden ayrı yerlerde veya erkeklerin arkasında yer alırdı (Durant, 1950: 379-381; Ashtor, 1984: 65).

Aslında tarım ehli sayılan ve ticareti Babil sürgünü sırasında Babillilerden öğrenmiş bulunan Yahudiler (Mansoor, 1991: 18) zamanla tüccar bir millete dönüşmüş ve İslam’la olan bağlantısı sayesinde Akdeniz ticaret ağı içinde kalan Endülüs'te, Avrupa’nın belli başlı merkezlerini kucaklayan bir acente ağı yoluyla uluslararası ticaretin hatırı sayılır bir kısmını kontrol eder hale gelmişlerdi (Goody, 2012: 91- 130; Goiten, 2011: 141; Durant, 1950: 376). Ticaretin dışında Yahudiler finans işleriyle de ilgilenmekteydi. Gerek İslam ve gerekse Hıristiyanlık'ın kutsal kitapları faizle borç vermeyi yasakladığından, Yahudiler bu işin önce aracısı ve sonra da sahibi haline gelmişlerdi (Durant, 1950: 377). Endülüs Yahudileri ticaret ve bankacılık faaliyetinin yanı sıra terzilik, ciltçilik, iplikçilik, dokumacılık, kumaş boyacılığı, dericilik, sağlık teknisyenliği (hacamat yapmak), seyyar satıcılık, sütçülük ve ayakkabıcılık gibi muhtelif meslek ve alanlarda boy göstermişlerdir. Yine içki üretimi de bunlardan biridir. Toprağın küçük parçalar halinde Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Yahudiler arasında taksim edilmesi suretiyle Yahudilerin zirai faaliyetlere katılması da sağlanmıştı ancak zirai alanın insan gücüne dayanması ve Yahudilerin köle kullanımlarındaki bazı kısıtlamalar sebebiyle Yahudiler kırsal alandan ziyade şehirli hayatı ve meslekleri tercih etmiştir (Durant, 1950: 375).  Müslümanlar, askeri ya da bürokratik mesleklerin haricinde şehirli Yahudileri mesleki kısıtlamalara tabi tutmamış olmakla birlikte, çeşitli nedenlerden dolayı, Yahudilerde bazı meslekleri yeğlemek, bazılarından ise uzak durmak yönünde bir eğilim vardı. Mahir oldukları ticarette Yahudiler Müslümanlarla birlikte tekel halindeydiler. Endülüs'teki Yahudi tüccarların en iyi kar elde ettikleri ticari faaliyetlerinin başında, Endülüs pazarındaki üçüncü önemli meta olan köle ticareti geliyordu. Kuzey İspanya, diğer Avrupa, Slav ve Karadeniz sahillerindeki ülkelerden satın aldıkları genç kız ile erkek çocuklarını Endülüs pazarlarına sürüyorlardı. Öyle ki Frank (Avrupa), Galicia ve Sekalibe asıllı kız ve erkeklerden müteşekkil köleler Endülüs’ün nişanelerinden biri olmuştu. Yeryüzündeki hadımlaştırılmış her Sekalibe köle Yahudi tüccarlarca hadımlaştırılarak pazara sürüldükleri Endülüs’ten gelirdi (Durant, 1950: 376; İlhan, 2006: 431-432- 447- 489-492).

Yahudiler açısından çocukların eğitimi önemliydi ama bunun erkek ve kız çocuklar için aynı anlama geldiği söylenemezdi. Eğitime altı yaşında başlanırdı ve Yahudi erkek çocuklar okul hizmeti de veren sinagog veya özel hocaların evlerinde ders alırken, kız çocuklar okula gitmezdi. Onların eğitiminden anneleri sorumlu olurdu. Bu yönüyle kızların eğitimi yetersizdi ama dini eğitim açısından düşünüldüğünde her ev bir sinagog, her okul bir Mabed ve her baba da bir din adamı sayılırdı (Ashtor, 1984: 92-93; Durant, 1950: 381-382). Öğretmenlerin parası, cemaat veya ebeveynlerce ödenirdi. Bununla birlikte, genelde Endülüs'ün ve özelde Kurtuba'nın yüz binlerce kitaba sahip kütüphaneleri ile yüksekokul seviyesindeki eğitim kurumları Müslümanlara olduğu kadar Yahudilere de hizmet vermekteydi (Bebel, 1997: 127-128; Menocal, 2002: 33-35). Yahudilere göre bu dönemde dini ve seküler eğitim birlikte verilmişti (Finkelstein, 1989: 15). Eğitimin içeriği başta el-Farabi olmak üzere Mutezili ve diğer kelam okullarına mensup Müslüman alimlerden alınan madde ve usullerle icra edilirdi ve bu yönüyle Avrupa'da en güçlü Yahudi eğitimi Endülüs'teydi. Yahudi ritüelleri ve kuralları kristalleşmiş ve kodifikasyon aşamasına gelmişti. Yine Endülüs İbrani  araştırmaları açısından da tam bir merkez halini almıştı (Durant, 1950: 372; İlhan, 2006: 332- 520; Ashtor, 1984: 45; Mansoor, 1991: 198-199; Stillman, 1979: 40-41). Endülüs şehirlerinde Müslüman ve Yahudi din adamları sadece dini meselelerle değil, bilim ve sanatla da ilgilenirlerdi. Edebiyat ve hassaten şiir son derecede güçlüydü ve Yahudi dilinin en seçkin ürünleri bu döneme aitti (Goody, 2012: 288- 320; Stillman, 1979: 53-58). Eğitim dili Arapçaydı ama hakim dil olan Arapçanın yanında neredeyse bin yıl boyunca günlük hayattan uzak tutulduktan sonra Müslümanların himayesiyle yeniden canlandırılan Hebrew de kullanılmaktaydı. Bu durum özel mektuplarda olduğu kadar kimi zaman Yahudi mahkemelerinin kararlarında da görülmekteydi (İlhan, 2006: 518-519; Ashtor 1984: 101-102).

Endülüs’te Müslümanlarla kaynaşan Yahudiler çevrelerindeki güçlü İslâm medeniyeti ve Arap kültüründen oldukça etkilendiler. Arapça sadece konuşmada değil düşünce sahasında da büyük öneme sahipti. Bu dönemde sadece sıradan Yahudiler arasında değil, İbni Gabrial örnekliğinde görüleceği üzere İbraniceyi bilmeyen ve bu sebeple kendi dilinden ziyade eserlerini Arapça olarak kaleme alan, Araplar gibi giyinen ve İslâm medeniyetinin kültürel kodlarını sahiplenen pek çok Yahudi mütefekkir bulunmaktaydı. Bu dönemin Arapça yazan önde gelen Yahudi simalarından İbn Meymun, daha sonra Thomas Aquinas’ı geniş ölçüde etkileyecek olan, Yahudi inancının felsefi bir çözümlemesini sunmayı başarmıştı.  Arap dili ve kültürünün etkisinin bir neticesi olarak Yahudilerin bir kısmı ihtida etmişti. Bu şartlardaki Endülüs'te sıradan bir Müslüman'la sıradan bir Yahudi arasındaki fark son derece azdı (İlhan, 2006: 170- 271- 511; Goody, 2012: 327; Goiten, 2011: 67; Hodgson, 1995: 2- 350; Attali, 1999: 42; Ashtor, 1984: 7-8; Mansoor, 1991: 186-188).

Arapçaya son derece vakıf ancak Batılı dilleri bilmeyen Endülüslü Hıristiyanlardan farklı olarak, Yahudilerin çok dilli eğitimi ve Hıristiyan dünyasındaki hakim dillere vukufiyetleri onları kültürün taşıyıcısı ve aktarıcısı olma açısından da Müslümanlardan ve Hıristiyanlardan daha avantajlı konuma getirmişti (Roth, 2002: 19-20; Menocal, 2002: 66). Eski Yunandan Arapçaya aktarılan kitaplar Endülüs'te Hebrew diline tercüme edilmiş ve daha sonra da Hebrew dilinden Latince ve diğer dillere aktarılarak Avrupa'ya yayılmıştır. (Grayzel, 1968: 290-292; Mansoor, 1991: 185). Yahudiler üzerinden yapılan bu aktarım yoluyla Müslümanların Avrupa’nın yazgısını hangi ölçüde şekillendirdiği tartışılsa ve Batı, kendi uygarlığının genel olarak Doğu’dan özelde de İslam’dan ayrılması gerektiğini savunsa da Dante’nin hocası Brunetto Latini örneğinde görüleceği üzere, Batılı aydınları etkileyen, Yahudi tercümanlar vasıtasıyla tercüme edilerek Avrupa’nın dört bir yanına ilim ve irfan dağıtan Arapça eserler Endülüs şehirlerinden geliyordu. İbni Rüşd ve benzeri Müslüman alimlerin geliştirdikleri Yunan düşüncesinin yeni yorumları bu yolla Batılı düşünürlere ulaşıyor ve Batı dilleri Arapçadan etkileniyordu. Yine Yahudi düşüncesi de Yahudilik ve İslam olmak üzere iki temel kaynaktan etkileniyordu. Tüm bunların yanında, Endülüs şehirlerinde tarım, sulama, haritacılık ve astronomide geliştirilen yeni teknikler buradan Batı'ya aktarılıyor ve Avrupa'nın tarihi yazgısını değiştiriyordu. Söz konusu dönem itibariyle Yahudi toplumunun ulaştığı entelektüel seviyeyi sadece Müslümanlar dengeleyebiliyordu. Hıristiyan ve pagan halklar ile Yahudiler arasında bu anlamda bir uçurum bulunmaktaydı (Roberts, 2010: 174- 229; Goody, 2012: 280- 283- 351; Durant, 1950: 395- 402- 405; Finkelstein, 1989: 14).

Yahudilerin Endülüs'teki ayrıcalıklı statülerinin bir göstergesi de mahkemelerdi. Endülüs Yahudileri son derece güçlü ve organize mahkemeleriyle yargısal özerkliğe de sahipti. Şehirlerde Yahudi toplumu tarafından seçilen üç,  küçük yerlerde ise tek hakimden oluşan bu mahkemelerde yargıçlar ticaret ve aile hukuku gibi alanlarda ve yine hakaret, iftira, hırsızlık gibi suçlardan ölüm cezasını gerektiren suçlara kadar yargılama yapabiliyor ve  Yahudi hukukunu uyguluyordu. Genelde suçlulara İslam hukukundakine benzer şekilde kırbaç ve hapis cezası veriliyordu. Taraflardan birisi Yahudi bile olsa, Müslümanların davalarının bu mahkemelerde görülmesi yasaktı. Yahudiler kendi aralarındaki anlaşmazlıkların çözümünde Müslüman veya Yahudi mahkemesini tercih hakkına sahiptiler ve Yahudiler Müslüman hakimlerin din farkı gözetmeksizin tarafsız davrandıkları kanaatinde olduklarından pek çok ihtilafta Müslüman hakimlerin dürüst karar vereceklerinden emindiler. Yahudi mahkemelerinde verilen kararların infazından ise Yahudi cemaati sorumluydu. Bunun için Yahudilerin kendilerine has cezaevleri mevcuttu. Cezaevleri Yahudi toplumunun kendi içindeki egemenliğini ortaya koyan bir başka semboldü (Ashtor, 1984: 70- 81; İlhan, 2006: 194-195- 199).

Sahip oldukları geniş özerklik sebebiyle Endülüs Yahudileri devlet içinde devlet veya şehir içinde şehir olarak kabul edilebilirdi. Yahudileri, Romalıların kent konseyleri uygulamasından aldıkları “Cemaat Meclisi” (Vaad Hakahila) adı verilen, İslâm öncesinden gelen ve bütün Yahudi cemaatlerinde görülen bir kurum olan önemli bir idarî organ yönetirdi. Yahudilerin bulunduğu her şehirde kain olan bu organın yedi kişiden müteşekkil üyeleri, Yahudi takvimi baz alınarak bir yıllığına seçilirlerdi. Meclis’in başkanı cemaatin en yaşlısı arasından seçilir, cemaatin sosyal ve ekonomik durumlarını gözetirdi (İlhan, 2006: 188). Yahudi toplumunun işlerinin tedvini için gereken para cemaat içinde alınan ve  “Mauna” olarak isimlendirilen vergilerle sağlanırdı. Kesilen hayvanlardan, içkilerden ve bazen mahkeme belgelerinden alınan bu vergi Endülüs Yahudi cemaatinin asırlarca süren önemli bir gelir kalemiydi. Hahamların, hezzanın, öğretmenlerin ve cemaat idaresinin gözetimindeki eğitim ve öğretim birimleri mensuplarının maaşları buradan karşılanırdı. Yargıçlar, mahkeme kâtipleri ve çalışanlarının maaşları için de özel bir vergi tahsis edilirdi (İlhan, 2006: 196). Her şehirde bir Yahudi, kendi cemaatine ait cizyeyi toplamak, bunları taksim etmek ve yönetime sunmakla mükellef kılınırdı (İlhan, 2006: 70).

Endülüs'te Yahudilerin ayrıcalıklı bir konumu olsa da istisnalar bir yana, onuncu yüzyıla kadar devlet hiyerarşisinde onlara yer verilmemiştir. Yahudilerin yönetime alınma süreci bilindiği kadarıyla, Arapça, İbranice, Latince, Rumca ve İspanyolca dillerini bildiğinden kendisine diplomatik görevler tevdi edilen ve dış ticaret sorumluluğuna getirilen, soyu Kudüs sürgünü Ezra ailesine dayanan Hasdai ibn Shaprut ile başlamıştır. Bir yüz yıl sonra Melik Şah'ın veziri olacak Nizamülmülk ile kıyaslanan Hasdai, Endülüs’te meydana gelen bilim, sanat ve kültür alanındaki kalkınma kervanına Yahudileri sokmuş, Müslüman yönetici ve zenginlerin âdetini uygulayarak Yahudi bilim ve sanat erbabını kendi sarayında toplayıp destek vermiştir. Bu nedenle Yahudiler, bu dönemde başlayarak üç yüz yıl boyunca devam eden kültürel gelişmeyi “Yahudi kültürünün altın çağı” olarak nitelemişlerdir (Durant, 1950: 371-372; Ashtor, 1984: 3; Mansoor, 1991: 267-269; Menocal, 2002: 79). Hasdai'nin ardından, gayrı meşru bir servete sahip olmakla suçlanan Samuel Halevi ibn Naghdela gelmektedir. Samuel 1027'de "Nagid" unvanı alarak Yahudilerin başkanı seçilir. 1030'lu yıllarda ise maliye veziri olarak görev alır. Samuel vezir unvanı alan ilk Yahudi'dir (Mansoor, 1991: 223-225).  Samuel'in oğlu Joseph de onun izinden giderek Yahudi toplumunun dini ve siyasi lideri ve yine Gırnata emiri Emir Badis'in veziri olur. Kendisini Müslümanların kanunlarının üzerinde gören ve Emir Badis'in zaaflarından istifade ederek emirliği kontrolü altına alan Joseph'in Müslümanların mukaddesatını küçümsemesi 1066 yılında bir ayaklanmaya sebep olmuş ve bu olay neticesinde dört bin civarı Yahudi öldürülerek, Yahudi cemaati topluca cezalandırılmıştır (Durant, 1950: 372). Bunun sebebinin Joseph'in el-Meriyye’de kendine ait bir krallık kurmak istemesi olduğu düşünülmektedir. Bir diğer örnek ise İbn Azra ailesidir. Bu aileden gelen birçok Yahudi nesiller boyunca yüksek mevkilere getirilmişlerdir. Tüm bu süreçte Müslümanların hizmetinde görev alan Yahudilerin bir kısmı bildikleri yabancı diller sayesinde Endülüs’ün hem iç hem de dış hadiselerine müteallik ilişkilerde diplomasi alanında boy göstermişlerdir. Yahudilerin bazen kişi bazında değil bir heyet biçiminde diplomatik alanda ortaya çıktıkları da vaki olmuştur. Yahudilerin sunduğu bu diplomatik hizmetten hem Müslümanlar hem de Hıristiyan idareler istifade etmiştir (İlhan, 2006: 135-136- 160). Ne var ki Müslümanlardan farklı olarak Hıristiyan dünya Yahudilere olan bu ihtiyaçlarını Yahudiliğe öfke olarak yansıtmıştır (Attali, 1999: 41).

Müslümanların Endülüs'te kuvvetli bir hükümranlığa sahip olduğu dönemlerde Yahudi toplumu sadık bir tebaa ve toplumsal bileşenken, emirliklerin zayıflamasıyla birlikte 11. yüzyılda Kilise ve Katolik krallar öncülüğünde başlatılan ve Endülüs'ü tasfiye edip İslamiyet’in Avrupa’daki uzun tarihine son vermeyi, Hıristiyan kıtayı bu “asalak”lardan arındırmayı amaçlayan saldırılarda Hıristiyan krallıklarla birlikte hareket etmiştir (Attali, 1999: 36-37). Yahudi "Altın Çağ"ının sonu anlamına gelen süreçteki bu tutumun Yahudi toplumunun kendini koruma refleksinden kaynaklandığı düşünülmektedir (Mansoor, 1991: 293; İlhan, 2006: 152-153- 157-158). Yahudiler reconquest sürecinde bu tutumlarının karşılığını krallıklarda yüksek düzeyli temsiliyet ile alsalar da 1492'deki sürgünden ve ardından gelen engizisyon sürecinden kurtulamamıştır (Neuman, 1942: 220). Süreci tetikleyen unsurlar her ne olursa olsun, Endülüs’ün yıkılışı Yahudi cemaati için “Altın Çağ”ın sonu olmuştur. Kral Ferdinand 31 Mart 1492'de yayımladığı bir ferman ile dört ay içinde Yahudilerin tümünün İspanya'dan ayrılmasını istemiştir (Finkelstein, 1989: 1- 7). Bu tarihten sonra bir yüz yıl boyunca Endülüs Yahudilerinin gördüğü tek şey sürgün ve Engizisyon Mahkemeleridir (Attali, 1999: 46).

Sonuç

Yahudilerin İber yarımadasındaki 1.200 yıllık tarihleri içinde beş asırlık İslami Endülüs dönemi birlikte yaşam tecrübesinin belki de doruk noktasını oluşturur. Bu dönemde Yahudi toplumu dil, eğitim, kültür, sosyal hayat, hukuk, ekonomi başta olmak üzere pek çok alanda ilerlemiş, Yahudiler dünyanın diğer bölgelerindeki dindaşlarıyla kıyaslandığında müreffeh ve yarı özerk bir hayat sürmüşlerdir. Yahudilerin geldiği bu aşama modern Avrupa'nın oluşmasına da büyük katkı sağlamıştır zira Yahudi din adamları, tercümanlar, diplomatlar ve tacirler eliyle Avrupa'ya aktarılan kaynaklar Avrupa'nın akılcı düşünceyle buluşmasını sağlamış ve böylelikle Avrupa hayatın birçok alanında yeni bir atılım için kendinde imkan ve cesaret bulabilmiştir. Yahudilerin "Altın Çağ" olarak andıkları bu dönemin etkisi Yahudi bilincinde hala canlılığını korumaktadır.

Yahudi toplumu için Endülüs'ün bir diğer önemi kökenini Hz. İbrahim'e dayandıran üç dinin ikincisinin bağlılarınca defalarca katliama maruz bırakılmalarına rağmen üçüncüsünün, İslam'ın müntesiplerinin Yahudilerle nadiren cezalandırma diliyle konuşmuş olmasıdır. Böylelikle Endülüs tümüyle çöktüğünde Engizisyon'dan kurtulmak ve kimliklerini korumak isteyen Yahudilerin ana tercihi yine Müslüman ülkeler olmuştur.

Bugün, Aşkenaziler ile kıyaslandığında, Endülüs’ün Seferad Yahudilerinin torunlarının etkisi yok denecek kadar azdır. Bu da Müslümanlarla Yahudiler arasında yeni bir dilin oluşmasını zorlaştırmaktadır. Müslümanlar ile Yahudiler arasındaki ilişkilerin Endülüs'ün barışçıl ve müsamahakar diline dönebilmesi için bu tarihi tecrübenin iyi anlaşılarak değerlendirilmesi ve güncellenmesi gerekmektedir. 

KAYNAKÇA

Abraham,  J. B. & Gibson, S. (2007). Palestine. In Encyclopaedia Judaica Second Edition. (Cilt.15, ss. 581-582). 

Abramsky, S. &Sperling, S. D. (2007). Solomon. In Encyclopaedia Judaica Second Edition. (Cilt.18, ss. 755-759).

Adams, H. C. (1887). The History of the Jews from the War with Rome to the Present Time. The Religious Tract Society.

Ashtor, E. (1984). The Jews of Moslem Spain(Cilt 3). The Jewish Publication Society of America.

Attali, J. (1999).1492. İmge Yayınları.

Baer, Y. (1978).A History of the Jews in Christian Spain.The Jewish Publication of America. (Cilt 1).

Ballı, A. & Gökçe, A. F. (2021). Yahudi göçleri ve Yahudi kimliğinin oluşumu. İletişim ve Diplomasi, (5), 57-80.

Beeri, E. (2007). Amenities Communal. In Encyclopaedia Judaica Second Edition. (Cilt.2, ss. 39-40). 

Blech,R.B.(2003). Nedenleri ve Niçinleriyle Yahudilik. Gözlem Yayıncılık.

Chejne, A. G. (1974). Muslim Spain:Its History and Culture. The University of Minessota Press.

Cohen, M. R. (2013). Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler. Köprü Kitapları.

Da Costa, I. (1851). Israel and Gentiles. James Nisbet and Co.

De Castro, D. A. (1851). The History of the Jews in Spain. John Deiton.

DellaPergola, S. (2001). Some Fundamentals of Jewish Demographic History içinde. S. DellaPergola & J. Even (Eds).  Papers in Jewish Demography 1997. The Hebrew University. ss.11-33.

Demirci, K. (2005).Yahudilik ve Dini Çoğulculuk. Ayışığı Kitapları.

Durant, W. (1935). The Story of Civilization I: Our Oriental Heritage. Simon and Schuster. (Cilt 1).

Durant, W. (1950). The Story of Civilization IV: The Age of Faith. Simon and Schuster. (Cilt 4).

Faruki,İ.R., &FarukiL. L. (2014).İslam Kültür Atlası. İnkılab Yayınları.

Finkelstein, N. H. (1989). The Other 1492 Jewish Settlement in the New World. Charles Scribner's Son.

Garaudy, R. (2011).İlahi Mesajlar Toprağı Filistin. Türk Edebiyatı Vakfı.

Garaudy, R. (2005).İsrail Mitler ve Terör.  Pınar Yayınları.

Goiten, Ş. D. (2011).Yahudiler ve Araplar. İz Yayıncılık.

Goody,J.(2012). Tarih Hırsızlığı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Göçmen, A.(2010). Yahudi-Müslüman Diyalogunun İmkânı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara  Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Grayzel, S. (1968). A History of the Jews. The New American Library.

Gürkan, S. L.(2014).Ana Hatlarıyla Yahudilik. İSAM Yayınları.

Hodgson,M.G.S.(1995)İslam’ın Serüveni. İz Yayıncılık.

İlhan, S. (2006).Endülüs’te Yahudiler.(Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi  Sosyal Bilimler Enstitüsü,  Ankara.

Learsi, R. (1966).  Israel: A History of the Jewish People. The World Publishing Company.

Malamat, A. (1985). The Monarchy of David and Solomon içinde. H. Shanks & B. Mazar (Eds).   Recent Archaeology in the Land of Israel. Biblical Archaeology Society. ss.161-172

Mansoor, M. (1991). Jewish History and Thought: An Introduction. KTAV Publishing House.

Menocal, M. R. (2002). The Ornament of the World. Little, Brown and Company.

Nahman, B. J. (1990). The Nahmans of Gerona.http://www.nahman-genealogy.com/FAMHX9.htm

Neuman, A. (1942). The Jews in Spain. The Jewish Publication Society of America. (Cilt 2).

Roberts,J. M. (2010).Avrupa Tarihi. İnkılap Yayınları.

Roth, N. (2002). Conversos, Inquisition, and Expulsion of the Jews from Spain. The University of Winconsin Press.

Stillman, N. A. (1979). The Jews of Arab Lands:AHistory and Source Book. The Jewish Publication Society of America.

Yaşaroğlu, A. (2013).Yahudilik ve Siyonizm Tarihi. Pınar Yayınları.

Ziya Paşa, A. (1888). Endülüs Tarihi. Asr Kitabhanesi.